GAMETA Kielce Centrum Zdrowia

Istnieje od 2010 roku

  • bierze udział w monitoringu Stowarzyszenia NASZ BOCIAN
  • jest Realizatorem programu refundacji in vitro
  • raportuje przeprowadzone zabiegi IUI i IVF w ramach European IVF Monitoring od roku 2011
  • zapoznał się z oczekiwaniami pacjentów spisanymi w postaci Standardów Pacjenckich
  • deklaruje stosowanie standardów terapeutycznych PTG SPiN i PTMR
  • personel Ośrodka uczestniczy w szkoleniach ESHRE i posiada certyfikaty ESHRE
  • zapewnia swoim pacjentom bezpośredni dostęp do opieki psychologicznej w ramach leczenia niepłodności
  • posiada certyfikat ISO i/lub CMJ

Dane placówki

pin

Adres:

Podzamcze 45,

26-060 Chęciny

phone

Telefon:

tel.: (+48) 41 369 55 55

tel.: (+48) 41 369 55 50

tel.: (+48) 41 333 55 51

tel.: (+48) 41 333 50 10

tel.: (+48) 508 253 602

Nasza lokalizacja

Raport finalny 2015

 

Nazwa OśrodkaGameta Kielce
Data przeprowadzonego monitoringu29.03.2015

Spis treści raportu:

1. Podstawowe informacje o Ośrodku

2. Opis Ośrodka

3. Strona www Ośrodka, rzetelność informacji i przejrzystość pracy Ośrodka wobec pacjenta

4. Program refundacyjny

5. Rejestracja wizyty

6. Wizyta lekarska: przebieg wizyty

7. Opieka nad mężczyzną

8. Opieka nad kobietą

9. Umowy z NFZ

10. Prawo: umowy cywilnoprawne i prawa pacjenta

11. Prawo do intymności i obecności osoby bliskiej

12. Prawo do dokumentacji medycznej

13. Osoby niepełnosprawne i ich prawo do leczenia

14. Pary nieheteroseksualne

15. opieka psychologiczna

16. Standardy w dawstwie i biorstwie gamet oraz zarodków

17. NASZE REKOMENDACJE

18. Komentarz osrodka do raportu

1. Podstawowe informacje o Ośrodku

Ośrodek przestrzega algorytmów diagnostyczno-terapeutycznych Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu oraz Sekcji Płodności i Niepłodności Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Ośrodek raportuje swoje wyniki do ESHRE oraz ma wdrożony system zarządzania jakością ISO 9001:2008. Personel Ośrodka posiada członkostwo w ESHRE i  uczestniczy w szkoleniach ESHRE; Ośrodek nie dosłał Stowarzyszeniu informacji dotyczącej posiadania przez personel certyfikatów ESHRE w zakresie embriologii. Ośrodek zadeklarował znajomość „Pacjenckich standardów w leczeniu niepłodności 2014” przygotowanych przez Stowarzyszenie NASZ BOCIAN. Ośrodek nie wykonuje badań/zabiegów w ramach umowy z NFZ.

2. Opis Ośrodka

Ośrodek zajmuje część budynku, w którym mieszczą się również inne instytucje. Wejście do Ośrodka jest oznaczone, jednak osoba z ograniczeniami w ruchu będzie musiała skorzystać z wejścia bocznego, bo tylko tam znajduje się winda – wejście boczne nie jest oznaczone. Poczekalnia Ośrodka ma raczej niewielkie rozmiary, ale wydaje się, że są one wystarczające dla potrzeb pacjentów Ośrodka. Bezpośrednio naprzeciwko drzwi wejściowych usytuowano rejestrację. W głębi Ośrodka mieszczą się laboratorium seminologiczne i poczekalnia do gabinetów ginekologicznych, co zapewnia pacjentom spokój i swego rodzaju intymność. Pacjenci oczekujący na wizytę mają dostęp do łazienki (w dniu monitoringu stan czystości łazienki był bez zarzutu, jednak nie była ona zamykana i wystąpił problem z obecnością ciepłej wody). W Ośrodku nie ma dystrybutorów z napojami ciepłymi i zimnymi.



Sytuacja badawcza:



Monitoring odbył się w dniu regularnej pracy Ośrodka. Pacjenci zgłaszali się do rozmów z nami spontanicznie, udało się porozmawiać z tylko jedną pacjentką/parą.

3. Strona www Ośrodka, rzetelność informacji i przejrzystość pracy Ośrodka wobec pacjenta

Ośrodek posiada stronę WWW. Jest ona podstawowym narzędziem informacyjnym dla pacjentów Ośrodka. Strona placówki jest ogólną stroną dla trzech różnych podmiotów działających w ramach sieci Gameta – Rzgowa k. Łodzi, Kielc i Gdyni (przy opisie zakresu usług jest adnotacja, które usługi są dostępne w której lokalizacji, ale brak takich informacji odnośnie kadry Ośrodka). Bardzo łatwo odnajdujemy dane teleadresowe Ośrodka – podany jeden ogólny numer telefonu (odrębny kontakt dla pacjentów zainteresowanych skorzystaniem z usług Banku komórek jajowych w Gamecie Rzgów i programem refundacyjnym Ministerstwa Zdrowia). Jednak placówki prowadzą też działalność szerszą niż tylko leczenie niepłodności, w związku z tym informacje o usługach są ze sobą wymieszane (np. w zakresie usług, w aktualnościach). Na stronie znajduje się wyszukiwarka, w której można zaznaczyć, iż szukamy personelu konkretnego Ośrodka (Łódź, Gdynia lub Kielce), można także otworzyć osobną zakładkę poświęconą konkretnemu Ośrodkowi i znaleźć odsyłający baner „Nasi specjaliści” - znajdziemy tam spis wszystkich pracowników w podziale na grupy. Nie wszystkie wizytówki są zaopatrzone w zdjęcia. Brakuje również informacji o kwalifikacjach kadry i ich biogramów, jedynie niektórzy pracownicy mają takie opisy przy swoich wizytówkach. Nie umiemy odpowiedzieć na pytanie, czy taka konstrukcja spisu personelu jest dla pacjenta czytelna czy nie; należy uznać, iż Ośrodek takich danych dostarczył i znajdują się one w zasobach prowadzonej przez niego strony.



Na stronie Ośrodka kieleckiego zawarto skrótowy spis znajdujących się tam informacji. Niektóre wyróżniono (Kontakt, Aktualności, Program refundacyjny, Nasi specjaliści), co sprawia, iż pacjent może się dość łatwo zorientować w zasobach strony i prawdopodobnie nie będzie się czuć przytłoczony nadmiarem informacji. Szczegółowe informacje dotyczące niepłodności, jej diagnozowania i leczenia są ogólne dla wszystkich trzech ośrodków Gameta. Jakość  informacji o diagnostyce i metodach leczenia należy uznać za bardzo dobrą, jednak nie kompletną – brakuje szczegółowych informacji o punkcji jąder, banku nasienia, brakuje informacji o możliwości adopcji zarodka i wykonania procedury in vitro z komórką dawczyni lub z nasieniem dawcy. Przy opisie poszczególnych badań/zabiegów (z wyjątkiem wyżej wymienionych) znajdują się informacje o ich przebiegu, sposobie przygotowania do nich,  skutkach ubocznych i prognozowanej skuteczności.  Naszą uwagę zwróciło także uźrodłowienie informacji w Rekomendacjach Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, co należy uznać za modelową praktykę konstruowania informacji dla pacjentów (w tym również zamieszczono krótkie i czytelne objaśnienia, jakie metody diagnostyczne nie są zalecane przez Rekomendacje/jakie warunki należy spełnić przy np. stymulacji jajeczkowania cytrynianem klomifenu, co stanowi ważne źródło edukacji pacjentów). Dobrym rozwiązaniem jest szczegółowe opisanie pierwszej wizyty w Ośrodku, wyszczególnienie co na taką wizytę należy zabrać. Dzięki temu pacjenci będą do wizyty dobrze przygotowani, co może być istotne szczególnie dla pacjentów mieszkających poza Rzgowem. Strona zawiera ponadto dział „Najczęściej zadawane pytania”, tzw. FAQ, który szereguje odpowiedzi na szereg istotnych pytań począwszy od różnicy między niepłodnością i bezpłodnością, a skończywszy na objaśnieniu, czym jest endometrium. Również tę praktykę należy uznać za bardzo pozytywną edukacyjnie. Naszą uwagę zwróciło także umieszczenie w części „Szybkie menu” odnośnika o nazwie „sztuczne zapłodnienie”. Rozumiemy, iż jest to językowa kalka z angielskiego terminu, jednak należy zauważyć, iż w języku polskim ten termin konotuje się negatywnie i wartościująco: zapłodnienie pozaustrojowe nie jest sztuczne i nie uczestniczą w nim sztuczne gamety; jest pozaustrojowe i stosowanie takiego terminu chciałybyśmy zasugerować.



Brakuje informacji o możliwości konsultacji psychologicznej w Ośrodku. W trakcie rozmów pracownicy Ośrodka zapewniali, że w razie konieczności pani prezes Ośrodka, która jest również psychologiem, przyjmuje pacjentów. Na stronie nie ma funkcjonalności umawiania wizyt przez Internet.



Jeśli idzie o linię dyżurną dla pacjentów:



Ośrodek nie prowadzi formalnej linii dyżurnej, jednak lekarze pracujący w Ośrodku podają swoje numery telefonów pacjentom i są z nimi w stałym kontakcie. (informacja potwierdzona przez osobę zarządzającą i pacjentkę): “Na karcie wypisowej pacjenta jest numer do doktora. Ze mną pacjentki też sie kontaktują”, “Mają polecony szpital na Czarnowie”, “Jeśli jest problem – mój numer jest dostępny” (cytat osoba zarządzająca). Pacjentka dodała: „miałam możliwość całodobowego kontaktu. Z doktorem  Ziółkowskim, z panią Edytką, do anestezjologa, nawet na karcie informacyjnej – wypisowej dość wyraźnie jest napisane, że 24h jest kontakt”, “Do pani Edytki tak, zdarzyło mi się zadzwonić późną porą”. Generalnie jednak nie jest to procedura zwyczajowa; należy zauważyć, iż rozmawiałyśmy akurat z pacjentką lekarza, który deklarował udostępnianie swojego numeru telefonu pacjentkom i w tym zakresie informacje się skrzyżowały. Nie umiemy jednak powiedzieć, czy także pozostali lekarze stosują tę samą praktykę.



Jeśli idzie o materiały informacyjne dostępne w Ośrodku:



W samym Ośrodku nie są dostępne żadne materiały informacyjne poza ulotką zawierającą informacje o zakresie usług (dokładna kopia zapisów znajdujących się na stronie www wraz z informacjami o usługach dostępnych w Gameta Rzgów). Wszystkie informacje w formie ustnej, a także pisemnej, przekazywane są pacjentom przez lekarza prowadzącego w opracowanych formularzach informacyjnych, które zawierają jednocześnie zgody na przeprowadzenie proponowanego leczenia.  Podczas rozmowy z pacjentką usłyszeliśmy, iż nie miała żadnych zastrzeżeń co do sposobu i jakości przekazywanych informacji i sposobie leczenia. Informacje dotyczące planu leczenia, skuteczności, skutkach ubocznych czy przebiegu badań były dla niej jasne i wystarczające. Podczas monitoringu bezpośredniego nie zauważyłyśmy poradników, publikacji, podręczników dotyczących leczenia niepłodności czy adopcji. W rozmowie z nami lekarz przekazał, iż nie poleca swoim pacjentom żadnych publikacji tematycznych, a nasza rozmówczyni – pacjentka potwierdziła tę informację.



W Ośrodku (poczekalnia, rejestracja) brak również ogólnodostępnych informacji  np.  w formie tablicy czy materiałów informacyjnych. Dotyczy to również realizacji Programu refundacyjnego. Wszelkich informacji udziela jedynie lekarz podczas wizyty, a tych dotyczących Programu - położna koordynująca. Warto nadmienić, iż jeśli powodem kontaktu pacjenta z Ośrodkiem jest niejasność wynikająca z przebiegu wcześniejszej wizyty lub konsultacja doraźna dotycząca np. powikłań pozabiegowych, zgodnie z informacją przekazaną przez osobę zarządzającą, taka konsultacja będzie bezpłatna: “za dodatkowe wizyty doktor też nie pobiera pieniędzy”.



Jeśli idzie o politykę informacji o kosztach leczenia w Ośrodku: 



Cennik świadczeń dostępny jest zarówno na stronie internetowej, jak i w formie drukowanej dostępnej w Ośrodku (ulotka). Na stronie został wyeksponowany w osobnej zakładce i należy uznać, że jest łatwy do znalezienia. Nie wydaje się on jednak być kompletny (brakuje m.in. informacji o koszcie wizyty, kosztach procedury ICSI, procedury adopcji zarodka, in vitro z komórką dawczyni i szeregu innych). Zakres usług wymieniony w ulotce jest również raczej  hasłowy, więc należy uznać, iż  źródłem informacji w tym zakresie może być tylko rozmowa z rejestracją.



Jeśli idzie o procedurę składania skarg:



Zgodnie z informacją przekazaną przez osobę zarządzającą, pacjenci mogą złożyć skargę na pracę Ośrodka. W tym celu powinni skorzystać z dostępnej w rejestracji księgi skarg i zażaleń. Zapytana o formę odpowiedzi na skargę, jaką przyjął Ośrodek, osoba zarządzająca podała, iż: „skargi pisemne się nie zdarzają” i zadeklarowała, iż w poprzednim roku Ośrodek nie przyjął ani jednej takiej skargi. Nie uzyskałyśmy zatem odpowiedzi na pytanie, czy od skargi można się odwołać, jeśli tak – do kogo i  jaką formę będzie mieć wtedy odpowiedź na odwołanie.



Jeśli idzie o politykę informacyjną Ośrodka o skuteczności zabiegów:



Na głównej stronie dotyczącej wszystkich trzech placówek Gameta znajduje się zakładka „Wyniki leczenia”, której brzmienie może sugerować umieszczenie na niej statystyk. Znajdujemy tam jednak następującą informację:



„W naszym Ośrodku od wielu lat wykonujemy bardzo dużo prób leczenia metodą pozaustrojowego zapłodnienia. Pomimo tego, że zebraliśmy w tym czasie setki tysięcy pozycji w analizach statystycznych nie możemy przedstawić przed leczeniem idealnie określonego rokowania w przeliczeniu na próbę leczenia, którą Państwo podejmujecie. Dlaczego? Dlatego, że przed Państwem leczyliśmy wiele par, których czynniki rokownicze były bardzo zbliżone do Państwa jednak nie identyczne. Pamiętajmy o tym, że każda para ma indywidualne czynniki, które wpływają na szansę na urodzenia dziecka. Dlatego też ważne jest to aby dopasować jak najlepiej sposób leczenia. Jest to możliwe wtedy, gdy ośrodek zapewnia wszystkie możliwe metody leczenia niepłodności.”



Nie jest do końca jasne, dlaczego Ośrodek przyjął, iż udostępnienie pacjentom informacji o szacunkowej skuteczności zabiegów może być tożsame z ryzykiem złożenia obietnicy o gwarancji sukcesu. Wydaje się, iż sama konstrukcja zacytowanego wpisu jasno tłumaczy, dlaczego medycyna nie jest nauką ścisłą, a przyrodniczą, więc siłą rzeczy opiera się na dowodach i przewidywanej skuteczności zabiegów,  którą ekstrapoluje się na różne grupy pacjentów. Są to jednak nadal jedynie szacunki, a nie obietnice gwarancji. Zachęcałybyśmy, aby w przywołanej zakładce udzielić pacjentom jednak szerszej informacji na temat orientacyjnej skuteczności procedur, szczególnie iż w innych miejscach strony Ośrodek udostępnia jednak częściowe statystyki, jak również informuje o nich w dokumentacji podpisywanej z pacjentami. Wydaje się więc uzasadnionym, aby zebrać te informacje w jednym miejscu dla ich większej czytelności i dla dania pacjentowi ogólnego obrazu jego sytuacji.



Na przykład w odniesieniu do stymulacji owulacji na stronie WWW  pojawiają się informacje:



„Pozytywną odpowiedź jajników uzyskuje się w 60 – 80 % przypadków. Odsetek ciąż wynosi ok. 20% na cykl, z czego 70 % ciąż jest uzyskiwanych w trzech pierwszych cyklach leczenia .”



Jak również:



„Wskaźnik ciąż w przypadku czynnika szyjkowego waha się od kilku do 18% na cykl.”

„Wskaźnik ciąż wg piśmiennictwa waha się od kilku do kilkunastu procent” (dotyczy czynnika immunologicznego)

„Odsetek uzyskiwanych ciąż sięga od 6% w cyklach spontanicznych do 12–18% w cyklach stymulowanych (klomifen/gonadotropiny)” (dotyczy niepłodności idiopatycznej)



W zapisach zawartych w zgodach na leczenie metodą IVF znajduje się zapis:



„Skuteczność FET (szansa na ciążę), w najlepiej rokujących sytuacjach nie przekracza 40%. W skrajnie niekorzystnych warunkach szansa ta jest znacznie mniejsza niż 10%. Skuteczność terapii zależy od wielu czynników. Najważniejsze z nich to: wiek pacjentki (zwłaszcza w chwili pobrania komórek jajowych), liczba i potencjał rozwojowy przenoszonych zarodków masa ciała, palenie papierosów, obecność nieprawidłowości w obrębie narządu rodnego, przebyte operacje (macicy), parametry nasienia oraz choroby towarzyszące”.



Tak więc Ośrodek udziela orientacyjnych informacji na temat skuteczności stosowanych procedur i zabiegów, jednak nie są one zebrane w jednym miejscu i ogólnodostępne. Co bardzo istotne, informacje dotyczące skuteczności są każdorazowo podawane w szerokim kontekście zgodnym z rekomendacjami PTMR i PTG. Zachęcałybyśmy do większej otwartości w dzieleniu się z pacjentami informacjami o skuteczności Ośrodka. Sądzimy, iż można nadal zachować szeroki kontekst i odpowiedzialność cechującą informacje ze strony Gamety, ale jednak udostępnić więcej ważnych dla pacjentów danych.



Na uwagę zwraca również umieszczenie na stronie informacji o interpretowaniu wyników leczenia niepłodności publikowanych przez inne ośrodki:



http://www.gameta.pl/wyniki-leczenia/interpretacja-wynik%C3%B3w-leczenia



Takie działanie – jak również samą treść informacji – należy uznać za wartościowe edukacyjnie wobec pacjentów, którzy często nie są świadomi, iż publikowane na stronach różnych ośrodków i  obiecująco wyglądające statystyki mogą być w istocie wynikami prób beta HCG w odniesieniu do wybranej grupy pacjentek (np. poniżej 30 roku życia) i wprowadzać w błąd co do ogólnej skuteczności terapii.



Ośrodek dostarcza pacjentom szczegółowych informacji dotyczących przebiegu procedur inseminacji oraz IVF (m.in. rodzaje protokołów). Ośrodek nie szacuje skuteczności postępowania w przypadku danej pary przed podjęciem przez nią decyzji o rozpoczęciu leczenia.



Jeśli idzie o politykę SET (transfer pojedynczego zarodka) w Ośrodku:



Na stronie Ośrodka nie ma informacji o SET i nie stosuje się takiego terminu. Lekarz, z którym przeprowadzano wywiad zadeklarował jednakże, iż pacjenci są informowani o zaleceniach ESHRE w zakresie i ryzyku związanym z ciążami wielopłodowymi: “Jak wiemy, ile mamy zarodków – wtedy informujemy o SET”. Podkreślił także, że ostateczna decyzja należy do pacjenta: “jestem wykonawcą woli pacjenta”.  Pacjenci, z którymi rozmawiałyśmy, potwierdzili, iż podczas wizyty przygotowującej ich do zapłodnienia in vitro, lekarz poruszał z nimi kwestię SET i ryzyka związanego z transferem więcej niż jednego zarodka. Jedna z naszych rozmówczyń zadeklarowała, iż przy trzecim transferze świadomie zdecydowała, aby podać dwa zarodki (przy poprzednich dwóch podawano jeden zarodek) i lekarz zgodził się na to rozwiązanie z powodu wcześniejszych niepowodzeń. Niespójność w przywołane wypowiedzi wprowadza jednak treść dokumentacji podpisywanej z pacjentami (szerzej omówiona w rozdziale dziesiątym), gdzie w niektórych wzorcach (np. wzrocu dotyczącym zgody na zapłodnienie pozaustrojowe wraz z mrożeniem zarodków) możemy znaleźć zapisy:



„Przeniesienie 1 zarodka zmniejsza szanse na ciąże”,



zaś sama zgoda dopuszcza transfer od jednego do trzech zarodków. Zwracamy uwagę, iż taki sposób prezentacji polityki SET opiera się na właściwie jednoznacznym zniechęcaniu pacjentów do wyboru SET, która z uwagi na jej długoterminowe bezpieczeństwo dla kobiety i płodu jest zalecana przez ESHRE: celem zaleceń ESHRE nie jest uzyskanie ciąży, a urodzenie zdrowego i donoszonego do terminu porodu dziecka przez zdrową kobietę w ciąży niepowikłanej.

4. Program refundacyjny

Ośrodek jest realizatorem rządowego Programu refundacyjnego. Informacja o tym umieszczona jest na stronie głównej Ośrodka, gdzie znajduje się również odnośnik do odrębnej podstrony poświęconej tylko Programowi refundacyjnego. Informacja jest dostępna z podstrony Ośrodka kieleckiego i została umieszczona pośród informacji głównych – należy uznać, iż jest widoczna i łatwa do odnalezienia. Na stronie poświęconej Programowi znajdziemy informacje o Programie i zasadach kwalifikacji do niego, regulamin uczestnictwa w Programie i objaśnienia, co należy uczynić aby taką kwalifikację uzyskać. Pacjentka, z którą przeprowadziłyśmy wywiad, korzystała z Programu i zadeklarowała, iż sposób jej traktowania przez personel, w tym zasady umawiania wizyt i dostępności do lekarzy, nie różniły się od jej doświadczeń związanych z programami pełnopłatnymi. Personel również zadeklarował, iż wszyscy pacjenci są traktowani równo.

5. Rejestracja wizyty

Jak wspomniano w części dotyczącej opisu Ośrodka, przestrzeń poczekalni jest nieduża. Z tego powodu pacjenci rejestrujący wizytę mogą być słyszani przez pacjentów przebywających w poczekalni niezależnie od starań personelu rejestracji, który zachowuje się – jak zaobserwowałyśmy – życzliwie i dyskretnie wobec pacjentów: „nie mówimy do pacjentów po nazwisku tylko po imieniu. To jest mała placówka, więc znamy naszych pacjentów. Wiemy, czego się po nich spodziewać.” (cytat rejestracja). Pacjenci również podkreślali, iż cenią sobie kontakt z pracownikami rejestracji: „Pani w Rejestracji zadaje konkretne pytania, jest zorientowana medycznie, wie, w którym dniu cyklu jaka wizyta itp.”.



Czas oczekiwania na pierwszą wizytę, zgodnie z informacjami udzielonymi przez pracowników rejestracji, wynosi do dwóch tygodni. W rejestracji dostępna jest Karta Praw Pacjenta: „Jeśli pacjent chciałby dostać ją do domu to zrobimy ksero” (cytat rejestracja).



Pacjenci są informowani przez personel Ośrodka o ewentualnych opóźnieniach, co zostało potwierdzone również przez pacjentów. W przypadku mniejszych opóźnień informacja jest ustna, jeśli spodziewane jest większe opóźnienie, wówczas personel dzwoni do pacjentów i uprzedza o przesuniętej godzinie wizyty: “Ustnie, jak pacjenci już przyjdą, chyba, że przewidujemy olbrzymie opóźnienie, to wówczas dzwonimy”. W rozmowie z Pacjentką uzyskałyśmy informację, że zdarzyło się, że pani z rejestracji informowała ją o opóźnieniu telefonicznie.



W Ośrodku istnieje możliwość płatności gotówką oraz bezgotówkowo. Wszyscy członkowie personelu niezależnie od ich funkcji zgodnie przyznawali w rozmowie, że nie odbywają żadnych szkoleń – które organizowałby Ośrodek: “Szkolenia ogólne, głównie sami się doszkalamy”, “Chciałabym jak najbardziej mieć takie szkolenia, może coś bardziej z pacjentem”, „Nie wiem, czy mam zapewniony kontakt z psychologiem jakby co. Nie było dotąd potrzeby, myslę że mam dobry kontakt”.

6. Wizyta lekarska: przebieg wizyty

Ośrodek nie przyjął odgórnego schematu organizacji wizyty lekarskiej. Lekarz, z którym rozmawiałyśmy, przyznał, że z uwagi na długi staż w zawodzie nie przeprowadza wizyt zgodnie z ustalonym schematem: “31 lat to robię” (uśmiech)”. W rozmowie lekarz podkreślał również, że czas trwania wizyty jest czymś, co jest niemożliwe do wystandaryzowania: “To jest osobniczo zmienne”. Natomiast uśredniając pierwsza wizyta trwa między 20 - 30 minut.  Pacjentka szacowała czas trwania pierwszej wizyty, tzw. informacyjnej na: „około jednej godziny”, natomiast czas wizyt kolejnych na 20-30 minut. Pacjentka chwaliła sobie współpracę z lekarzem, jednocześnie wspominała, że zawsze ma poczucie, że może lekarza dopytać – gdyby cokolwiek okazało się niejasne. Deklarowała także, iż otrzymuje pisemne podsumowania wizyty, co – zgodnie z informacją udzieloną przez personel – jest przyjętym schematem postępowania w Ośrodku:  „zawsze dostawałam kopie wyników badań”, “doktor mi dawał kopie”, “po każdej wizycie dostaję do podpisania, że dostałam USG, opis USG, zalecenia, leki – kiedy jak, po ile”. Lekarz zapytany o to, czy informuje pacjentki na bieżąco o podejmowanych w trakcie badania czynnościach odparł twierdząco, potwierdziła taki zwyczaj także pacjentka. Informowanie pacjentów o możliwości osoby bliskiej podczas wizyty wydaje się być praktyką Ośrodka i został zadeklarowane zarówno przez personel, jak i potwierdzone przez pacjentkę.

7. Opieka nad mężczyzną

W Ośrodku znajduje się jeden pokój do oddawania nasienia.W dniu monitoringu pokój był czysty, znajdowały się w nim materiały erotyczne (prasa i filmy) oraz umywalka. Pokój jest zamykany, zapewniono w nim przyciemnione światło, jest dość ciasny, bez śluzy (okna do bezkontaktowego przekazania próbki do laboratorium). Zgodnie z informacjami uzyskanymi od personelu, procedura badania nasienia wygląda następująco: pacjent zgłaszający się na oddanie nasienia jest umawiany na konkretną godzinę, najpierw zgłasza się do rejestracji i dokonuje indentyfikacji. Następnie pracownik rejestracji kieruje pacjenta do właściwego pomieszczenia posługując się numerem umieszczonym na drzwiach pokoju, aby nie wskazywać celu badania: “do trójki”, “proszę poczekać pod trójeczką”. Pacjent czeka pod gabinetem numer trzy, aż wyjdzie po niego embriolog,  jest informowany przez embriologa jak wygląda badanie, dostaje pojemnik i jest zaprowadzany do pokoju oddawania nasienia. Po oddaniu nasienia pacjent sam odnosi sam pojemnik do laboratorium seminologicznego. Płatność za badanie odbywa się przed jego wykonaniem, jednak personel zastrzega: “zwracamy za badanie, jeśli pacjent nie odda z jakiegoś powodu nasienia”, “staramy się oddać te pieniądze,  nie ma możliwości “przeniesienia” opłaty i wykonania następnego dnia badania”.



Pacjent, z którym rozmawiałyśmy, nie korzystał z możliwości oddania nasienia w Ośrodku, każdorazowo oddawał nasienie w domu. Zgodnie z relacją, nie stanowiło to żadnego problemu dla personelu i nie powodowało uwag: „Zapytałam lekarza, czy mąż może w domu oddać nasienie? A jak daleko Pani mieszka?  15-20 minut. To bez żadnych problemów pod warunkiem, że dowieziemy w 20 minut w odpowiednich warunkach. Przede wszystkim nie chciałam, aby mąż oddawał  nasienie w Ośrodku, bo to dodatkowy stres”.



Z rozmów z personelem wynikało także, iż pacjenci mogą oddać nasienie do prezerwatywy bez środka plemnikobójczego, jednak należy ją zakupić we własnym zakresie: „czasem pacjenci o to pytali”, „pytają sporadycznie”. Pacjentowi może towarzyszyć partnerka w pokoju do oddawania nasienia, jeśli takie jest życzenie pary, jednak: „rzadko się to zdarza, mamy raczej pruderyjne społeczeństwo” (cytat lekarz).

8. Opieka nad kobietą

Pracownicy Ośrodka informują pacjentki o możliwości obecności partnera/rki/osoby bliskiej podczas wizyty. Według deklaracji pracowników Ośrodka pacjentkom mogą też towarzyszyć osoby bliskie podczas transferu oraz w pokoju wypoczynkowym po punkcji. Pacjentka, z którą rozmawialiśmy potwierdziła taką praktykę. Pacjentki przygotowują się do badania w łazienkach przynależących do gabinetów ginekologicznych. W samym gabinecie fotel ginekologiczny usytuowany jest za zasłaniającym go parawanem.



W Ośrodku znajdują się dwa gabinety ginekologiczne różniące się od siebie standardem i udogodnieniami. Do jednego z nich przylega łazienka, co jest zgodne z przedmiotowym Rozporządzeniem Ministra Zdrowia, do drugiego nie. Pacjentki udające się na wizytę do drugiego gabinetu mają zatem do dyspozycji jedynie ogólną toaletę – w dniu monitoringu, jak wspomniano, była czysta, jednak nie wyposażono jej ani w bidet ani rączkę bidetową.



Ośrodek posiada jedno pomieszczenie pielęgnacyjne dla pacjentek przewiezionych bezpośrednio z pokoju zabiegowego. W pokoju tym pacjentki wybudzają się ze znieczulenia ogólnego oraz odpoczywają po zabiegu. W dniu monitoringu w pomieszczeniu nie zaobserwowałyśmy, aby pacjentki miały dostęp do wody pitnej, jednak nasza rozmówczyni-pacjentka potwierdziła, że po zabiegu zaproponowano jej wodę. Pomieszczenie ma dostęp do łazienki (stan czystości bez zarzutu,   w łazience znajduje się bidet i środki higieny takie jak ręczniki czy podpaski. Nie stwierdziłyśmy obecności środków myjących do higieny intymnej). Łazienka nie jest przystosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych.



Ośrodek zapewnia jednorazową odzież i obuwie zabiegowe pacjentkom poddających się inseminacjom, programom zapłodnienia pozaustrojowego i innym zabiegom medycznym.

9. Umowy z NFZ

Ośrodek nie wykonuje świadczeń w ramach umowy z NFZ.

10. Prawo: umowy cywilnoprawne i prawa pacjenta

Pacjenci Ośrodka, którzy przystępują do procedur komercyjnych, podpisują zgody na przeprowadzenie procedur medycznych. Należy wskazać, że pełnopłatne procedury wspomaganego rozrodu, których przedmiotem jest świadczenie wysokospecjalistycznej usługi medycznej, przeprowadzane są na podstawie ustnych umów zawartych pomiędzy Ośrodkiem leczenia niepłodności, prowadzącym działalność gospodarczą w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a pacjentami. Warunki wykonania umowy w dokumentach podpisywanych przez strony określone są w zasadzie tylko co do jednej ze stron, tj. pacjentów, i precyzują tylko obowiązki i zobowiązania pacjentów; nie są wskazane zobowiązania Ośrodka, co tworzy sytuację nierównowagi stron, niekorzystną dla pacjenta.



Zgodnie z poglądami wyrażanymi w piśmiennictwie prawniczym umowy zawarte pomiędzy Ośrodkami medycznymi i pacjentami to umowy o świadczenie wysokospecjalistycznej usługi medycznej o charakterze konsumenckim. (por.: Tamara Zimna, „Zawieranie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej”: "Analizując umowę o świadczenie usług medycznych jako rodzaj umowy zawieranej bezpośrednio z pacjentem, nie sposób pominąć wymiaru konsumenckiego zawieranego kontraktu, gdzie stroną umowy jest nie tylko pacjent, lecz zarazem konsument otoczony szczególną ochroną prawną."  "Umowa zawarta bezpośrednio z pacjentem ma charakter umowy nienazwanej, do której zastosowanie znajdują odpowiednio przepisy o zleceniu (art.750 k.c. w związku z art. 734 i n. k.c.)." ).



Wobec powyższego należałoby przyjąć pogląd, iż stosunek Ośrodek–pacjent to stosunek konsumencki, a sama zgoda nie zabezpiecza należycie interesów pacjenta. Tym samym przedstawione dokumenty stanowią wzorce umów i mają do nich zastosowanie art. 384 i następne ustawy Kodeks cywilny.



Dokumenty przekazane przez Ośrodek robią wrażenie redagowanych nieco niespójnie, przykładem może być użycie w nich nazwy Ośrodka: zgodnie z rejestrem podmiotów wynikających działalność leczniczą (RPWDL) zarejestrowana nazwa Ośrodka brzmi Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Centrum Zdrowia Gameta Kielce, podmiot może używać skrótu nazwy NZOZ Gameta Kielce. W przedstawionych do analizy dokumentach wymiennie używane są określenia: NZOZ Centrum Leczenia Niepłodności Gameta Kielce, NZOZ Centrum Leczenia Niepłodności „Gameta” NZOZ Gameta, NZOZ Gameta Kielce, GAMETA – KIELCE. Zwraca uwagę dokument „Umowa o przechowywanie nasienia”, gdzie jako strona umowa wymieniona jest spółka Gameta Kielce spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w Kielcach, reprezentowana przez komplementariusza Gameta Kielce spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Pominąwszy oczywistą nieścisłość (w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nie występuje komplementariusz), w rejestrze przedsiębiorców prowadzonym przez Krajowy Rejestr Sądowy brak podmiotu o nazwie Gameta Kielce spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Być może chodziło o spółkę Centrum Zdrowia Kielce spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (nr Regon spółki określonej jako Gameta Kielce sp. z o.o. wpisany w umowie oraz Centrum Zdrowia Kielce sp. z o.o. ujawniony w rejestrze przedsiębiorców KRS jest taki sam), jednak powstaje pytanie o skuteczność (lub jej brak) umowy w przypadku podpisania jej przez pacjentów, w wersji przedstawionej Obserwatorkom.



Dla potrzeb monitoringu Ośrodek przekazał dokumenty obowiązujące pacjentów przystępujących do procedury ivf w ramach programu refundacyjnego (umieszczone również na stronie www Ośrodka; z uwagi na to, iż dokumenty są przygotowane przez Ministerstwo Zdrowia nie zostały poddane analizie, są jedynie wymienione na liście dokumentów), a także dokumenty, przedstawiane do podpisu pacjentom przystępującym do procedur pełnopłatnych.



Dokumentacja przekazana przez Ośrodek dla potrzeb monitoringu została udostępniona w dniu monotoringu, były to wzroce pisemne i składały się na nie następujące dokumenty:

  1. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na leczenie metodą pozaustrojowego zapłodnienia z mrożeniem zarodków,
  2. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na leczenie poprzez przeniesienie do macicy zarodka pochodzącego od anonimowych dawców poddanego procesowi mrożenia i rozmrożenia,
  3. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na leczenie metodą inseminacji domacicznej,
  4. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na przeprowadzenie pobrania plemników z jąder lub najądrzy,
  5. Umowa o przechowywanie nasienia,
  6. Umowa o przechowywanie oocytów,
  7. Potwierdzenie wydania i odbioru komórek rozrodczych przechowywanych w Gameta – Kielce,
  8. Przedzabiegowa ankieta anestezjologiczna oraz zgoda na znieczulenie,
  9. Zgoda na inseminację nasieniem dawcy,
  10. Świadoma zgoda na przeprowadzenie skłucia jajników w znieczuleniu ogólnym,
  11. Zgoda na przeprowadzenie ET w znieczuleniu ogólnym,
  12. Zgoda na przeprowadzenie IUI w znieczuleniu ogólnym,
  13. Zgoda na przeprowadzenie LEEP w znieczuleniu ogólnym,
  14. Zgoda na przeprowadzenie biopsji rysowej w znieczuleniu ogólnym,
  15. Zgoda na przeprowadzenie HSG,
  16. Oświadczenie (dotyczące ilości podanych zarodków/blastocyst) podczas embriotransferu,
  17. Dokument bez tytułu, dotyczący braku zgody na poddanie się badaniom w kierunku chorób zakaźnych oraz braku zgody na poddanie się szczepieniu przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B.
  18. Oświadczenie
  19. Regulamin organizacyjny podmiotu leczniczego,
  20. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na leczenie metodą pozaustrojowego zapłodnienia z mrożeniem zarodków w ramach programu Ministra Zdrowia „Leczenie niepłodności metodą zapłodnienia pozaustrojowego na lata 2013-2016” (Program MZ)
  21. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na przeprowadzenie punkcji jajników w znieczuleniu ogólnym „Leczenie niepłodności metodą zapłodnienia pozaustrojowego na lata 2013-2016” (Program MZ)
  22. Umowa o przechowywanie zarodków powstałych w trakcie leczenia w ramach programu Ministra Zdrowia „Leczenie niepłodności metodą zapłodnienia pozaustrojowego na lata 2013-2016” (Program MZ)
  23. Oświadczenie (dotyczące ilości zapłodnień pozaustrojowych z lekami refundowanymi przez NFZ).

*

Pozytywnie należy odnieść się do posługiwania się przez Ośrodek przystępnym językiem, w którym w sposób nieskomplikowany objaśniane są kwestie medyczne, natomiast informacja zaprezentowana w analizowanych dokumentach jest obszerna i szczegółowa. W trakcie monitoringu uzyskano informacje, że pacjenci nie mają możliwości negocjowania zapisów umów: „Nikt się nawet nie pytał” (cytat osoba zarządzająca). Pacjentka, z którą przeprowadzono wywiad, zapewniła nas, iż zapisy w umowach były dla niej akceptowalne i niebudzące wątpliwości, więc nie pytała nigdy o ewentualną negocjowalność zapisów.  Pacjentka potwierdziła także, iż otrzymała wzorce dokumentów co najmniej 24 godziny przed planowanym zabiegiem i otrzymała kopię podpisanych dokumentów.



Umowy, którymi posługuje się Ośrodek nie są wolne od zapisów, które budzą wątpliwości. Z uwagi na fakt, że analiza umów pod kątem formalno-prawnym stanowi tylko jeden z celów prowadzonego monitoringu, poniżej przedstawione zostaną wyłącznie najważniejsze wątpliwości.



1. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na leczenie metodą pozaustrojowego zapłodnienia z mrożeniem zarodków

Ustęp 7, akapit 3

Wyrażam zgodę, żeby personel NZOZ GAMETA  prowadzący leczenie metodą IVF oraz inni pracownicy jednostki, prowadzili obserwację procedur laboratoryjnych i klinicznych w trakcie terapii. Zgadzamy się na zbieranie i publikowanie danych medycznych oraz wykonywanie zdjęć fotograficznych i nagrań audiowizualnych podczas leczenia metodą IVF, w celu polepszenia edukacji medycznej i badań naukowych. Nasze dane personalne w żadnym wypadku nie mogą zostać ujawnione.



Akapit 5

Zgadzamy się na zamrożenie zarodka(ów)w celu zastosowania go (ich) w późniejszym terminie. W razie wyboru tej opcji konieczne będą opłaty związane z zamrożeniem i przechowywaniem zarodków. W przypadku braku opłat związanych z przechowywaniem zarodków, będzie to równoznaczne z przekazaniem zarodków na rzecz podmiotu przechowującego zarodek (zarodki). W związku z tym wyrażamy zgodę na dodatkowe (ewentualne) badania medyczne i genetyczne przed przekazaniem zarodków na rzecz podmiotu przechowującego.

 

Zwracamy uwagę, iż przedmiotem omawianej „Zgody (...)” jest wyrażenie przez pacjentów zgody na procedurę zapłodnienia pozaustrojowego, której integralną częścią nie jest (a raczej: nie powinno być) rozstrzygnięcie o losach potencjalnych nadliczbowych zarodków w przypadku nieuiszczenia w terminie opłaty za ich przechowywanie ani nie jest nią zgoda na obserwację i przekazanie danych medycznych do badań naukowych. Tymczasem pacjenci podpisując dokument składają jeden podpis pod wszystkimi paragrafami bez możliwości wyłączenia z niego którejkolwiek z opisanych procedur. Zwracamy uwagę, iż może zachodzić sytuacja, w której pacjenci chcąc poddać się zapłodnieniu pozaustrojowemu nie chcą przekazywać ewentualnych nadliczbowych zarodków komukolwiek i/lub nie chcą, aby ich dane medyczne były wykorzystywane w badaniach naukowych, natomiast konstrukcja Zgody uniemożliwia im jednoczesne skorzystanie z zapłodnienia IVF i odmowę zrzeczenia się zarodków oraz odmowę uczestniczenia w badaniach naukowych.  Ponadto cytowany zapis może być uznany za klauzulę abuzywną, gdyż zgodnie z Art. 385³ pkt 7 kodeksu cywilnego:



„W razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

 7) uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z treścią zawierającą oceniane postanowienie.”.



Dokument został skonstruowany językiem jasnym i zrozumiałym, z obszernymi wyjaśnieniami dotyczącymi przebiegu procedury, ewentualnych skutków ubocznych, co należy uznać za bardzo dobrą praktykę.



2. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na leczenie poprzez przeniesienie do macicy zarodka pochodzącego od anonimowych dawców poddanego procesowi mrożenia i rozmrożenia

Ust. 6, Akapit 2

Podnosimy tę samą uwagę dotyczącą zgody na wykorzystanie danych klinicznych, co w przypadku dokumentu nr 1.

Akapit 4

Pacjentka i Pacjent oświadczają, że:

a) (…)

b) (…)

c) świadomie biorą na siebie pełną odpowiedzialność za dziecko urodzone w wyniku przeprowadzenia zabiegu podania (transfer) zarodka/zarodków pochodzących od anonimowych dawców,

d) będą traktować dziecko urodzone w wyniku zabiegu tak, jak dziecko własne (poczęte z ich własnych komórek rozrodczych),

e) biorą na siebie wszystkie obowiązki związane z wychowaniem i utrzymaniem dziecka urodzonego w wyniku zabiegu,

f) nigdy nie będą obciążać Gameta Kielce jakimikolwiek kosztami związanymi z utrzymaniem dziecka urodzonego w wyniku zabiegu i niniejszym oświadczają, iż zrzekają się wszelkich roszczeń z tym zakresie,

g) nigdy nie będą wysuwać roszczeń alimentacyjnych wobec osób, od których pochodzą zarodki wykorzystane podczas zabiegu i niniejszym zrzekają się wszelkich roszczeń w tym zakresie,

h) nigdy nie wystąpią z żądaniem zaprzeczenia ojcostwa ani z żądaniem zaprzeczenia macierzyństwa,

i) rozumieją, ze w przypadku prawidłowego rozwoju embriologicznego i wykonania transferu możliwy jest brak ciąży. w powyższym przypadku rezygnują z jakichkolwiek roszczeń finansowych zarówno wobec osób od których pochodzą zarodki, jak również wobec Ośrodka prowadzącego leczeni



Ad. pkt g), i)

Powyższe zapisy mogą być uznane za klauzule abuzywne, gdyż zgodnie z art. 385³ pkt 2 Ustawy kodeks cywilny:  „W razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

2) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;”

 

Ad. pkt c), d), e), h)

Ośrodek nie jest podmiotem uprawnionym do odbierania oświadczenia o uznaniu ojcostwa, są to organy wskazane w Art. 73 i 74 k.r.i.o.   Dodatkowo w świetle obowiązującego prawa (analiza dokumentacji wykonana przed wejściem w życie Ustawy o leczeniu niepłodności) każdy mężczyzna ma prawo wystąpić z wnioskiem o zaprzeczenie ojcostwa, co wynika bezpośrednio z Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (Art. 63, Art. 67 i Art. 69), z zastrzeżeniem Artykułu 68 k.r.i.o. stanowiącego:



„Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego, na który mąż matki wyraził zgodę.”



Artykuł odnosi się do męża matki, a nie do partnera matki, natomiast umowa odnosi się do obu tych sytuacji, co sprawia, iż złożenie cytowanego wyżej oświadczenia nie obliguje przyszłego ojca (partnera matki) do zaniechania zaprzeczeń ojcostwa, jeśli taką będzie mieć wolę. Kodeks daje mu taką możliwość i umowa zawierana z Ośrodkiem nie może być sprzeczna z Kodeksem Rodzinnym i Opiekuńczym. Ponadto należy podnieść, że na podstawie Art. 61(9) „matką dziecka jest kobieta, która je urodziła” wobec czego kobieta taka nie może wystąpić o zaprzeczenie macierzyństwa. Należy wskazać ponadto, iż wszelkie oświadczenia dotyczące uznania rodzicielstwa i wynikających z niego obowiązków, złożone przed poczęciem dziecka, nie mają mocy prawnej. Obowiązki rodziców wobec dziecka powstają z chwilą urodzenia żywego dziecka (dodatkowo – uznania dziecka przez jego ojca, w sposób określony przez przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w przypadku gdy rodzice dziecka nie pozostają w związku małżeńskim).



Ponadto cytowany pkt d) to zapis z użyciem języka dyskryminującego, sugerujący, iż dzieci poczęte wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro wymagają dodatkowego uznania (są gorsze niż dzieci poczęte w sposób naturalny).



3. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na leczenie metodą inseminacji domacicznej

Bez uwag



4. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na przeprowadzenie pobrania plemników z jąder lub najądrzy

Bez uwag



5. Umowa o przechowywanie nasienia

Określenie stron umowy – mają zastosowanie uwagi wskazane wyżej, dotyczące nieprawidłowego określenia jednej ze stron umowy (Ośrodka).

§ 1. Ust. 3.

Cytowana umowa jest umową zawartą na czas określony (6 lub 12 miesięcy). W § 4. Ust. 2. wskazano ceny za przechowywanie nasienia we wskazanych okresach. Zgodnie z §4 ust. 6. Została  dopuszczona możliwość waloryzacji  opłaty za przechowywanie zarodków „raz w roku w oparciu o średnioroczny wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych opublikowany przez Prezesa GUS”. Wobec wprowadzenia do umowy mechanizmu waloryzacji w umowie powinno się zastrzec prawo odstąpienia od umowy dla pacjenta po zmianie cen.

Nadmienić należy, że UOKiK wielokrotnie wskazywał, że zastrzeżenie w umowie

z konsumentem zmienności ceny tworzy zbyt daleko idącą swobodę w kreowaniu stosunku prawnego po stronie przedsiębiorcy i stanowi klauzulę niedozwoloną (vide art. 385³ pkt 2 kodeksu cywilnego).



§4, pkt 9

W przypadku nie uiszczenia opłaty w terminach wskazanych w punktach: 2 niniejszego paragrafu, Gameta Kielce zobowiązana jest wezwać Pacjenta do zapłaty zaległości w terminie 30 dni od daty doręczenia Mu wezwania. Strony uznają wezwanie za skutecznie doręczone, po upływie 15 dni od dnia nadania go pod ostatni adres podany przez Pacjentów.



Powyższy zapis zawiera tzw. fikcję doręczenia, a więc przyjmuje założenie, iż druga strona otrzymała korespondencję, której w rzeczywistości nie odebrała. Zgodnie z trwałą praktyką Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, zapisy w umowach zawieranych pomiędzy przedsiębiorcami a konsumentami, które pozwalają uznać za doręczone dokumenty, których konsumenci w rzeczywistości nie otrzymali i nie mieli możliwości się z nimi zapoznać, traktowane są jako klauzule abuzywne (niedozwolone).



§ 6 pkt 2

W razie utraty powierzonych zarodków z przyczyn zawinionych przez GAMETA Kielce, GAMETA Kielce zobowiązuje się zwrócić wszystkie opłaty pobrane za usługi wykonane na podstawie niniejszej umowy, w ciągu 30 dni od daty otrzymania stosownego oświadczenia od Pacjenta z numerem konta, na które mają być przekazane pieniądze. Zobowiązanie to wyczerpuje odpowiedzialność materialną GAMETA-Kielce wobec pacjentów za utratę nasienia.



Zgodnie z art. 385³ pkt 2 Ustawy kodeks cywilny:  „W razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:



2) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;”



Zwrot wszelkich opłat pobranych przez Ośrodek w przypadku utraty powierzonych nasienia z przyczyn zawinionych przez Ośrodek nie wyłącza dochodzenia przez pacjentów odpowiedzialności odszkodowawczych na zasadach ogólnych. Zapis może zatem sugerować pacjentowi, który nie jest prawnikiem i nie potrafi prawidłowo ocenić całości sytuacji pod względem medycznym i prawnym, iż nie przysługuje mu prawo podnoszenia  roszczeń odszkodowawczych, podczas gdy każdorazowo ocena zasadności podnoszenia roszczeń należy do właściwego sądu.



§ 7, pkt 6:

„Wszelkie spory wynikłe z niniejszej umowy będą rozpatrywane przez Sąd powszechny właściwy dla każdoczesnej siedziby GAMETA-Kielce”.



Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów m.in. w wyroku z dnia 31 stycznia 2003 r. (sygn. akt XVII Amc 31/02) uznał za niedozwolone postanowienie w brzmieniu: „Wszelkie spory wynikłe na tle zawartej umowy podlegają wyłączności sądu powszechnego dla siedziby firmy przyjmującej zamówienie”.



6. Umowa o przechowywanie oocytów

Podnosimy tę samą uwagę dotyczącą zgody na wykorzystanie danych klinicznych, co w przypadku dokumentu nr 5.

W § 5 ust 4 prawodopodobnie omyłkowo pojawia się określenie „zarodki”, podczas gdy umowa dotyczy oocytów.



7. Potwierdzenie wydania i odbioru komórek rozrodczych przechowywanych w Gameta – Kielce

Bez uwag



8. Przedzabiegowa ankieta anestezjologiczna oraz zgoda na znieczulenie

Bez uwag



9. Zgoda na inseminację nasieniem dawcy

Bez uwag



10. Świadoma zgoda na przeprowadzenie skłucia jajników w znieczuleniu ogólnym

Treść dokumenty niezwykle skąpa (bez dodatkowych pisemnych informacji nt.zabiegu). Zgodnie z treścią dokumentu pacjentka potwierdza poinformowanie jej o rozpoznaniu i wszystkich dających się przewidzieć następstwa i powikłaniach.

Sugerujemy poszerzenie dokumentu o pisemne informacje nt. zabiegu.



11. Zgoda na przeprowadzenie ET w znieczuleniu ogólnym

Treść dokumenty niezwykle skąpa (bez dodatkowych pisemnych informacji nt. zabiegu). Zgodnie z treścią dokumentu pacjentka potwierdza poinformowanie jej o rozpoznaniu i wszystkich dających się przewidzieć następstwa i powikłaniach.

Sugerujemy poszerzenie dokumentu o pisemne informacje nt.zabiegu.

Ponadto warto zasugerować wyjaśnienie skrótów, które mogą być niezrozumiałe dla pacjentów, którzy mogą nie dysponować dużą wiedzą medyczną (ET).



12. Zgoda na przeprowadzenie IUI w znieczuleniu ogólnym

Treść dokumenty niezwykle skąpa (bez dodatkowych pisemnych informacji nt. zabiegu). Zgodnie z treścią dokumentu pacjentka potwierdza poinformowanie jej o rozpoznaniu i wszystkich dających się przewidzieć następstwa i powikłaniach.

Sugerujemy poszerzenie dokumentu o pisemne informacje nt. zabiegu.

Ponadto warto zasugerować wyjaśnienie skrótów, które mogą być niezrozumiałe dla pacjentów, którzy mogą nie dysponować dużą wiedzą medyczną (IUI).



13. Zgoda na przeprowadzenie LEEP w znieczuleniu ogólnym

Treść dokumenty niezwykle skąpa (bez dodatkowych pisemnych informacji nt. zabiegu). Zgodnie z treścią dokumentu pacjentka potwierdza poinformowanie jej o rozpoznaniu i wszystkich dających się przewidzieć następstwach i powikłaniach.

Sugerujemy poszerzenie dokumentu o pisemne informacje nt. zabiegu.

Ponadto sugerujemy nieużywanie skrótów, które mogą być niezrozumiałe dla pacjentów, którzy mogą nie dysponować dużą wiedzą medyczną (LEEP).



14. Zgoda na przeprowadzenie biopsji rysowej w znieczuleniu ogólnym

Treść dokumenty niezwykle skąpa (bez dodatkowych pisemnych informacji nt. zabiegu). Zgodnie z treścią dokumentu pacjentka potwierdza poinformowanie jej o rozpoznaniu i wszystkich dających się przewidzieć następstwa i powikłaniach.



Sugerujemy poszerzenie dokumentu o pisemne informacje nt. zabiegu.



15. Zgoda na przeprowadzenie HSG

Treść dokumenty niezwykle skąpa (bez dodatkowych pisemnych informacji nt. zabiegu). Zgodnie z treścią dokumentu pacjentka potwierdza poinformowanie jej o rozpoznaniu i wszystkich dających się przewidzieć następstwa i powikłaniach.

Sugerujemy poszerzenie dokumentu o pisemne informacje nt. zabiegu.



16. Oświadczenie (dotyczące ilości podanych zarodków/blastocyst) podczas embriotransferu

Bez uwag



17. Dokument bez tytułu, dotyczący braku zgody na poddanie się badaniom w kierunku chorób zakaźnych oraz braku zgody na poddanie się szczepieniu przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B.

Bez uwag



18. Oświadczenie

Ust. 1, 2, 3 i 4 dotyczą udzielenia pełnomocnictwa do uzyskania od Ośrodka dokumentacji medycznej oraz informacji o stanie zdrowia pacjenta.

Ust. 6 dotyczy wyrażenia zgody na pobranie pacjentowi krwi  do wykonanie bada niezbędnych w toku leczenia w Ośrodku.

Dla większej czytelności dokumentacji medycznej zgoda pacjenta na pobranie krwi powinna raczej znaleźć się przy zgodzie/zgodach na przeprowadzenie konkretnego zabiegu w Ośrodku, dla potrzeb którego są wykonywane badania.

Ust. 7. – „zostałem poinformowany, że za rzeczy pozostawione w szatni NZOZ Gameta Kielce nie odpowiada”.

Oświadczenie powyższe nie wydaje się być niezbędnym dla prawidłowości procesu leczenia.



19. Regulamin organizacyjny podmiotu leczniczego

Bez uwag



20. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na leczenie metodą pozaustrojowego zapłodnienia z mrożeniem zarodków w ramach programu Ministra Zdrowia „Leczenie niepłodności metodą zapłodnienia pozaustrojowego na lata 2013-2016” (Program MZ)

Dokument nie był poddawany analizie. Z analizy wyłączono dokumentację w ramach Programu MZ.



21. Informacja dla pacjentów oraz formularz świadomej zgody na przeprowadzenie punkcji jajników w znieczuleniu ogólnym „Leczenie niepłodności metodą zapłodnienia pozaustrojowego na lata 2013-2016” (Program MZ)

Dokument nie był poddawany analizie. Z analizy wyłączono dokumentację w ramach Programu MZ.



22. umowa o przechowywanie zarodków powstałych w trakcie leczenia w ramach programu Ministra Zdrowia „Leczenie niepłodności metodą zapłodnienia pozaustrojowego na lata 2013-2016” (Program MZ)

Dokument nie był poddawany analizie. Z analizy wyłączono dokumentację w ramach Programu MZ.



23. Oświadczenie (dotyczące ilości zapłodnień pozaustrojowych z lekami refundowanymi przez NFZ).

Dokument nie był poddawany analizie. Z analizy wyłączono dokumentację w ramach Programu MZ.



*

Uwagi dodatkowe:

Dokumenty wymienione w pkt 1 -4 w warstwie informacyjnej informują pacjentów nie tylko o potencjalnych powikłaniach, przebiegu zabiegu/procedury etc., ale zawierają również klarowne objaśnienia dotyczące bezpieczeństwa stosowania danych procedur (od jak dawna są wykonywane, jak odnoszą się do danego zagadnienia rekomendacje medyczne itd.). Należy także zauważyć, że wszystkie umowy/informacje/zgody, jakimi posługuje się GAMETA-Kielce zostały skonstruowane (także graficznie) w sposób dość chaotyczny, nie ma jednego przyjętego wzorca/szablonu do druków dystrybuowanych przez Ośrodek.  Uwagę zwraca propacjencki język, zamieszczanie wyjaśnień użytych skrótów i rzetelność informacyjna dokumentów (nie we wszystkich dokumentach jednak zawarto objaśnienie używanych skrótów).

11. Prawo do intymności i obecności osoby bliskiej

Z monitoringu bezpośredniego płynie obserwacja, iż pacjentkom jest zapewniana intymność podczas wizyt: w gabinetach znajdują się parawany, zaś fotele są ustawione w sposób dający badanej pacjentce poczucie dyskrecji. Z rozmów z personelem wynika, iż wizyta jest czasem przerywana wejściem osoby z personelu pielęgniarskiego, jednak dotyczy to początku wizyty: “Sporadycznie się to zdarza, jak jeszcze nie rozpoczęła się rozmowa z lekarzem” (cytat położna). Zgodnie z naszą obserwacją personel Ośrodka zachowuje się dyskretnie. Na badanie bądź wizytę pacjenci są wywoływani po imieniu, nie podaje się nazwisk.



Pacjentka, z którą rozmawiałyśmy nie miała zastrzeżeń do poszanowania jej prawa do intymności. Podobnie nie zgłoszono zastrzeżeń w zakresie obecności męża przy wizycie – czy zabiegu inseminacji, czy przy transferze. Nasza rozmówczyni deklarowała, iż personel pytał o to, czy życzy sobie obecności męża i pytanie to padało zarówno ze strony położnych, jak i ze strony lekarza. Taką samą deklarację usłyszałyśmy od personelu: „w przypadku pierwszych wizyt zawsze mówimy, żeby przyjść z mężem/partnerem”.

12. Prawo do dokumentacji medycznej

Zgodnie z informacją uzyskaną od pracowników rejestracji: „Po każdej wizycie pacjentka otrzymuje podsumowanie przebiegu wizyty, jeśli jednak chce wypis to otrzymuje wydruk z systemu, nie trzeba składać wniosku, jest do bezpłatne i pacjentka dostaje good ręki. Jeśli chce odtworzenia dokumentacji z wynikami badań to składa wniosek i mamy dwa tygodnie na przygotowanie dokumentacji". Zgodnie ze słowami osoby zarządzającej do dokumentacji ma dostęp pielęgniarka koordynująca: „Pani Edyta ma dostęp do dokumentacji, natomiast do dokumentacji Programu ministerialnego mają dostęp: dwóch embriologów, doktor medyczny i Pani Edyta. Wszystko jest hasłowane, pacjenci funkcjonują po PESELu, a w serwerowni wszystko jest pod alarmami, co 3 miesiące jest konserwacja”.



Pacjentka, z którą rozmawiałyśmy nie składała wniosku o wydanie dokumentacji, potwierdziła jednak otrzymywanie pisemnego podsumowania wizyty.

13. Osoby niepełnosprawne i ich prawo do leczenia

  Do Ośrodka można się dostać będąc pacjentem z ograniczeniami ruchu, jednak w tym celu trzeba będzie skorzystać z wejścia bocznego.  W Ośrodku funkcjonuje winda. W Ośrodku znajduje się ogólnodostępna toaleta posiadająca udogodnienia dla osób niepełnosprawnych, podobnie jeden z gabinetów ginekologicznych jest dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych.'

14. Pary nieheteroseksualne

Monitoring odbywał się w lutym 2015 roku, kiedy nie obowiązywała jeszcze Ustawa o leczeniu niepłodności  uniemożliwiająca parom jednopłciowym i kobietom samotnym korzystanie z prawa do leczenia niepłodności W związku z powyższym obserwacji monitoringowej poddano również sytuację obu tych grup oraz ich dostęp do leczenia i sposób traktowania tej kwestii przez każdy z Ośrodków. Włączamy tę część do raportu pomimo zmiany prawa, jaka nastąpiła w trakcie projektu, uważając mimo wszystko te obserwacje za cenne dla pacjentów i uzupełniające obraz funkcjonowania Ośrodka.



Ośrodek deklaruje, że traktuje pacjentów w sposób wolny od wszelkiej dyskryminacji. Dla lekarza, z którym prowadziłyśmy rozmowę nie było w żaden sposób zaskakujące, że pacjentkami mogą być również kobiety w związkach homoseksualnych: „Pacjentce może towarzyszyć każda wskazana przez nią osoba, w tym partner tej samej płci”, „pani z panią, leczyły się tutaj, bez problemu”.

15. Opieka psychologiczna

 Ośrodek deklaruje, iż umożliwia swoim pacjentom skorzystanie z porady psychologa. Osoba sprawująca psychologiczną opiekę nad pacjentami Ośrodka jest jednocześnie prezesem zarządu Ośrodka i nie pełni standardowych dyżurów psychologicznych: „pani prezes jest psychologiem i jeśli jest taka potrzeba to są pacjenci umawiani”.  Ośrodek nie informuje swoich pacjentów na stronie internetowej lub w ulotce o takiej możliwości. W przypadku konieczności pacjenci kierowani są do psychologa przez lekarza prowadzącego (choć lekarz, z którym rozmawiałyśmy wspominał o odsyłaniu do współpracującej poradni, nie sprecyzowano także, czym mogłaby być taka „konieczność”, jak zostałaby stwierdzona i przez kogo). Według deklaracji naszych rozmówców – pracowników Ośrodka, konsultacje psychologiczne są bezpłatne, jednak do tej pory bardzo niewielu pacjentów skorzystało z takiej możliwości. Zauważamy, iż z samego faktu posiadania wykształcenia psychologicznego niekoniecznie musi wynikać udostępnienie pacjentom możliwości konsultacji psychologicznych, co było sugerowane przez personel. Zapewnienie możliwości wsparcia psychologicznego dla pacjentów to przede wszystkim przygotowanie takiej oferty i informowanie o niej pacjentów, jak również zapewnienie im dostępnej informacji o warunkach takiej pomocy i jej ramach czasowych.



Personel Ośrodka nie ma zapewnionego wsparcie psychologa. Nie są prowadzone żadne szkolenia (ani wewnętrzne ani zewnętrzne) z zakresu obsługi pacjentów, radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, pracy z pacjentem borykającym się z niepłodnością.

16. Standardy w dawstwie i biorstwie gamet oraz zarodków

Monitoring prowadzono w okresie sprzed obowiązywania Ustawy o leczeniu niepłodności, dlatego wiele z naszych obserwacji odnosi się do polityki jawnego dawstwa i wyboru dawców, które obecnie są prawnie zakazane. Mimo to włączamy te uwagi do raportu, ponieważ nadal pozostają integralną częścią „Pacjenckich standardów w leczeniu niepłodności” i odnoszą się również szerzej do rekomendacji europejskich (ESHRE 2001, ESHRE 2015).



Podczas monitoringu nie udało nam się rozmawiać z żadną parą, która korzystała lub korzysta z dawstwa gamet. W związku z tym nie możemy przedstawić obrazu biorstwa z punktu widzenia pacjentów. Ośrodek prowadzi jedynie zabiegi inseminacji i in vitro z wykorzystaniem nasienia dawcy i bardzo sporadycznie adopcji zarodka (lekarz, z którym rozmawiałyśmy nie spotkał się do tej pory z pacjentami korzystającymi z tej ostatniej opcji, nastomiast osoba zarządzająca zapytana o to, czy Ośrodek stosuje programy dawstwa tj. rekrutuje dawców/dawczynie odpowiedziała „chyba nie”).



Ośrodek deklaruje, iż rejestruje umowy dotyczące biorstwa gamet i przestrzega zasad gromadzenia dokumentacji medycznej dawcy/ów oraz biorcy/ów zgodnie z rozporządzeniami Ministra Zdrowia.



Ośrodek informuje pacjentów w formie pisemnej (w zgodach) o skuteczności Ośrodka w zakresie zabiegów inseminacji domacicznej i zapłodnienia pozaustrojowego z użyciem nasienia dawcy. Nie znalazłyśmy i nie przedstawiono nam przykładu informacji w formie pisemnej o aspektach prawnych dawstwa i biorstwa (o aktualnym stanie prawnym dawstwa gamet w Polsce z uwzględnieniem informacji o stanie centralnej kontroli nad dawstwem lub o jej braku) oraz o aspektach psychologicznych i społecznych dawstwa (spotkania biorców z psychologiem również nie są obowiązkowym elementem procedury).



Ośrodek przekazuje aktualną informację o średnim czasie oczekiwania w danym Ośrodku na nasienie dawcy – pomimo korzystania z banku zewnętrznego nasienie dostępne jest niemal „od ręki”. Lekarz zadeklarował, iż rekomenduje bezpłatne konsultacje z psychologiem (są ustnie rekomendowane, nie są obowiązkowe i pacjenci z nich nie korzystają). Po określeniu pakietu cech to lekarz prowadzący dokonuje  wyboru dawcy. Biorcom udostępniane są następujące informacje dotyczące dawców: grupa krwi i cechy fenotypowe. W przypadku nasienia dawcy nie wiemy (osoba wskazana przez zarząd do rozmowy z nami nie potrafiła odpowiedzieć na to pytanie) czy można dodatkowo  uzyskać rozszerzone informacje takie jak: zapis głosu, zdjęcie z dzieciństwa, list do dziecka.



W przekazanych nam materiałach (otrzymują je i podpisują pacjenci) brak jest pełnej, pisemnej informacji o:

  • stosowanym przez dany Ośrodek limicie biologicznego potomstwa przypadającego na jednego dawcę/dawczynię (wg pracowników Ośrodka z którymi rozmawiałyśmy brak jest takiego limitu)
  • korzystaniu z zewnętrznych banków nasienia
  • praktykowanym systemie rekrutacji kandydatów na dawców/dawczynie, w tym informacji, kto zajmuje się rekrutacją i czy jest w ten proces zaangażowany psycholog
  • polityce pozyskiwania dawców i dawczyń z wyjaśnieniem, czy Ośrodek stosuje dawstwo pacjenckie (np. typu egg sharing lub inne), dawstwo wewnątrzrodzinne (np. siostra siostrze), dawstwo od osób niespokrewnionych i płodnych, inne
  • możliwości lub braku możliwości zarezerwowania nasienia/zarodków dawców celem wykorzystania ich przy staraniach o kolejne dzieci, aby móc zachować pokrewieństwo genetyczne rodzeństwa (wg pracowników Ośrodka z którymi rozmawiałyśmy nie ma takiej możliwości, deklarowano także, iż: „nikt do tej pory o to nie pytał”. Zwracamy uwagę, iż to Ośrodek powinien informować o takiej możliwości, pacjenci mogą o niej nie wiedzieć, pomimo iż zagraniczne banki nasienia rutynowo ją oferują)

W materiałach, które uzyskałyśmy podczas monitoringu (otrzymują je i podpisują pacjenci) znajdują się informacje o:

  • anonimowości dawstwa
  • praktykowanych panelach badań wymaganych od kandydatów na dawców

Podczas monitoringu nie udało nam się sprawdzić czy pacjenci, którzy korzystają ze wsparcia psychologa otrzymują informacje o materiałach edukacyjnych drukowanych lub internetowych przeznaczonych dla rodziców dzieci urodzonych w wyniku dawstwa gamet lub zarodków, w tym poradników dla rodziców, książeczek dla dzieci. Wiemy jednak z rozmowy z lekarzem, że takie poradniki nie są polecane przez lekarza pacjentom, którzy nie chcą korzystać ze wsparcia psychologicznego.

17. NASZE REKOMENDACJE

Zamieszczamy nasze rekomendacje w dwóch osobnych działach: dobrych praktyk oraz rekomendacji



Dobre praktyki:

  1. Uwagę zwraca bardzo dobrze przygotowana strona internetowa Ośrodka– zarówno merytorycznie, jak i w zakresie samej konstrukcji i łatwości nawigacji. W treści zakładek widać „silne piętno” Rekomendacji PTMR i PTG, co jest bardzo mocnym plusem strony. Informacje są podawane wyczerpująco i rzetelnie, dużą wagę przywiązuje się do aspektu edukacyjnego. Strona może być przez pacjentów traktowana jako źródło wiarygodnych informacji. W pierwszej części raportu zwróciłyśmy uwagę na kwestię bardzo skromnego potraktowania statystyk Ośrodka (brak podanej skuteczności, zamiast tego zastrzeżenie, że indywidualna prognoza skuteczności w przypadku każdej pary wygląda odmiennie). Taki sposób podejścia – choć nie dostarcza pacjentom szczegółowych danych, do których podania mimo wszystko zachęcamy – wskazuje na odpowiedzialność Ośrodka za rzetelność informacji przekazywanych pacjentom, która przeważa nad często spotykaną na innych stronach chęcią „pochwalenia się sukcesami” (nie zawsze udokumentowanymi metodologicznie);
  2. Zaangażowanie pracowników, sposób, w jaki wypowiadali się o pacjentach, a także sposób, w jaki odnosili się do nich – co również mogłyśmy obserwować w trakcie pobytu w placówce – prowadzić może tylko do konkluzji, że w codziennej, obserwowanej przez nas pracy zespołu stosunek do pacjentów jest życzliwy i profesjonalny;

Rekomendacje:

  1. Sugerujemy ponowną weryfikację dokumentacji w zakresie podniesionych przez nas wątpliwości;
  2. Rekomendujemy uzupełnienie informacji na stronie WWW o wymienione w pierwszej części raportu elementy: skuteczność (być może rozwiązaniem godzącym zastrzeżenia Ośrodka i potrzeby pacjentów odnośnie informacji w tym względzie, mogło by stać się odwoływanie do uśrednionych danych europejskich), informację o procedurze adopcji zarodka i procedur z wykorzystaniem komórek jajowych dawczyń, jak również podanie kosztów tych procedur;
  3. Zachęcamy do ponownej refleksji nad polityką SET i sposobami jej komunikowania pacjentom. Wydaje się, że przydałoby się uspójnienie informacji przekazywanych w dokumentacji;
  4. Na stronie www brakuje informacji, jakie są relacje pomiędzy Ośrodkami Gameta. Wydaje się, iż pacjent trafiający na stronę internetową może traktować ośrodki Gameta jak tzw.  „sieciówkę”, w której obowiązuje jednakowy standard bez względu na lokalizację, a tak nie jest;
  5. Sugerujemy ponowną refleksję nad osobą psychologa w Ośrodku, jego rolą i obowiązkami. Jak zauważono już wyżej, samo posiadanie wykształcenia psychologicznego przez jedną z zatrudnionych osób nie oznacza automatycznie, iż Ośrodek zapewnia swoim pacjentom wsparcie psychologiczne. Na politykę wsparcia psychologicznego w leczeniu niepłodności składa się przyjęcie procedury dotyczącej konstrukcji oferty psychologicznej, jej warunków, dostępności, informowania o niej pacjentów, ustalenia jej zasad, w tym płatności/nieodpłatności, ram czasowych etc.;
  6. Wydaje się, że rozważenia wymaga  procedura przenoszenia przez pacjenta pojemnika z nasieniem do laboratorium. Być może rozwiązaniem propacjenckim, byłoby zamykanie przez pacjenta pokoju – pozostawianie w nim próbki – z pominięciem odnoszenia jej do laboratorium;
  7. Sugerujemy umieszczenie na stronie WWW informacji o internetowych grupach wsparcia dla pacjentów i korzystanie z tego źródła również w pracy z pacjentami, szczególnie że część funkcjonujących serwisów pacjenckich podlega ścisłej moderacji merytorycznej i jest prowadzona w zgodzie z rekomendacjami medycznymi PTG i PTMR , więc stanowi rzetelne i wiarygodne źródłoinformacji ( www.nasz-bocian.pl, www.powiedziecirozmawiac.pl, www.nieplodnoscboli.pl);

18. Komentarz osrodka do raportu

 

No submissions available.
Zaloguj się aby wypełnić ankietę.