INVIMED Europejskie Centrum Macierzyństwa Poznań

Istnieje od 2006 roku

  • bierze udział w monitoringu Stowarzyszenia NASZ BOCIAN
  • zapoznał się z oczekiwaniami pacjentów spisanymi w postaci Standardów Pacjenckich
  • deklaruje stosowanie standardów terapeutycznych PTG SPiN i PTMR
  • personel Ośrodka uczestniczy w szkoleniach ESHRE i posiada certyfikaty ESHRE
  • zapewnia swoim pacjentom bezpośredni dostęp do opieki psychologicznej w ramach leczenia niepłodności
  • posiada certyfikat ISO i/lub CMJ

Dane placówki

Nasza lokalizacja

Raport finalny 2015

 

Nazwa OśrodkaInviMed Poznań
Data przeprowadzonego monitoringu16.02.2015

Spis treści raportu:

1. Podstawowe informacje o Ośrodku

2. Opis Ośrodka

3. Strona www Ośrodka, rzetelność informacji i przejrzystość pracy Ośrodka wobec pacjenta

4. Program refundacyjny

5. Rejestracja wizyty

6. Wizyta lekarska: przebieg wizyty

7. Opieka nad mężczyzną

8. Opieka nad kobietą

9. Umowy z NFZ

10. Prawo: umowy cywilnoprawne i prawa pacjenta

11. Prawo do intymności i obecności osoby bliskiej

12. Prawo do dokumentacji medycznej

13. Osoby niepełnosprawne i ich prawo do leczenia

14. Pary nieheteroseksualne

15. opieka psychologiczna

16. Standardy w dawstwie i biorstwie gamet oraz zarodków

17. NASZE REKOMENDACJE

18. Komentarz osrodka do raportu

1. Podstawowe informacje o Ośrodku



Ośrodek przestrzega algorytmów diagnostyczno-terapeutycznych Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu oraz Sekcji Płodności i Niepłodności Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Ośrodek raportuje swoje wyniki do ESHRE jako  suma wyników sieci InviMed, nie indywidualnie jako InviMed Poznań. Ośrodek ma wdrożony system zarządzania jakością ISO 9001:2008. Personel Ośrodka posiada członkostwo w ESHRE i uczestniczy w szkoleniach ESHRE (lekarze i embriolodzy). Jeden z embriologów posiada certyfikat Senior Clinical Embryologist ESHRE. Ośrodek zadeklarował znajomość „Pacjenckich standardów w leczeniu niepłodności 2014” przygotowanych przez Stowarzyszenie NASZ BOCIAN. Ośrodek nie wykonuje badań/zabiegów w ramach umowy z NFZ.

2. Opis Ośrodka



Ośrodek mieści się w dużym biurowym budynku Victoria Business Center, w którym swoją siedzibę mają również inne instytucje. Do dyspozycji Ośrodka jest przeznaczona cała kondygnacja. Budynek jest doskonale oznaczony, znajduje się przed nim parking. Rejestracja znajduje się bezpośrednio po wejściu do Ośrodka. Brakuje w niej tablicy informacyjnej ze spisem przyjmujących specjalistów. Gabinety lekarskie rozmieszczone są w ciągu korytarzowym, w którym tylko w części znajdują się fotele i kanapy, co sprawia, że pacjenci nie czują się skrępowani wchodząc do lekarza, ponieważ pod większością “newralgicznych” gabinetów (androloga, psychologa oraz przed wejściem do pokoju do oddawania nasienia) nie ma miejsc do siedzenia.



Wielkość poczekalni zaspokaja potrzeby niewielkiego Ośrodka. Przestrzeń poczekalni jest komfortowa, znajdują się w niej wygodne kanapy i fotele. Odzież wierzchnią pacjenci mogą zostawić w szafie/garderobie. Pacjenci oczekujący na wizytę mają bezpłatny dostęp do wody oraz gorących napojów. Na stolikach wyłożona jest prasa codzienna oraz ulotki medyczne i publikacje własne Ośrodka. W poczekalni znajduje się jedna toaleta (ogólnodostępna, dla kobiet i mężczyzn), która jest dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych. Poczekalnia oraz toaleta są czyste, w toalecie jest dostęp do ciepłej i zimnej wody, ręczników i papieru toaletowego oraz mydła. W czasie monitoringu – mimo, że było stosunkowo dużo pacjentów - nie zaobserwowałyśmy sytuacji, w której którykolwiek z pacjentów musiałby stać.  W przestrzeni ogólnodostępnej nie dostrzegłyśmy nigdzie widocznej Karty Praw Pacjenta. Wyłożona została natomiast Europejska Karta Praw Pacjenta.



Sytuacja badawcza:



Monitoring Ośrodka odbywał się w dniu regularnej pracy Ośrodka. Pacjenci byli zapraszani do rozmowy przez Ośrodek, przez większość naszej obserwacji oraz rozmów z personelem towarzyszyła nam osoba zarządzająca Ośrodkiem. Dodatkowo prowadzona przez nas rozmowa z położną odbyła się w dwóch częściach. W trakcie pierwszej części położna obecna była wyłącznie z nami w pokoju, natomiast podczas drugiej części rozmowy w pokoju pozostawała, przez znaczną część czasu, Pani dyrektor zarządzająca. Nadmienić należy, że organizacja przestrzeni w pokoju, w którym prowadzona była rozmowa sprawiła, że położna mogła czuć się niekomfortowo (krzesło położnej było ustawione tyłem do biurka przy którym siedziała dyrektor zarządzająca), momentami było to wręcz wyczuwalne. Pani dyrektor zapytała nas, czy może być w pokoju podczas naszej rozmowy z położną – „ponieważ musi popracować”. Poinformowałyśmy, że zwykle dla komfortu obu stron przeprowadzane rozmowy nie odbywają się z udziałem innych osób, natomiast nie możemy zabronić obecności osobie zarządzającej Ośrodkiem. Dodałyśmy również, że w raporcie z monitoringu poczyniona zostanie wzmianka o tym, że w trakcie rozmowy obecna była inna osoba.

3. Strona www Ośrodka, rzetelność informacji i przejrzystość pracy Ośrodka wobec pacjenta



[analiza strony www została przeprowadzona w lutym 2015]



Ośrodek posiada stronę WWW i jest to strona wspólna dla całej sieci InviMed, gdzie poszczególne filie posiadają swoje podstrony. Niewątpliwą zaletą strony jest możliwość łatwego nawigowania po niej przy użyciu różnych urządzeń elektronicznych. Strona zawiera klarownie wyodrębnione sekcje dotyczące Diagnostyki, w tym diagnostyki kobiet, mężczyzn, a także diagnostyki genetycznej pary oraz leczenia. Na stronie znajduje się również zakładka poświęcona problemowi Oncofertility – co należy uznać za przykład bardzo dobrej praktyki (zwrócenie uwagi na pacjentów onkologicznych). Opisy poszczególnych badań i zabiegów nie zawierają informacji, czy są one dostępne we wszystkich, czy jedynie w wybranych Ośrodkach.



Być może z uwagi na fakt, że Ośrodek ma kilka filii na terenie kraju, na stronie funkcjonuje jeden telefoniczny numer kontaktowy pełniący rolę centrali. Wiąże się to jednak z pewnymi utrudnieniami po stronie pacjentów, którzy mają wydłużony czas oczekiwania na odpowiedź. Pacjentki wskazywały na to także  w rozmowach.  Na stronie znajduje się także wydzielona zakładka „Kontakt”. W ramach niej pacjenci mają do dyspozycji:

  • kontakt telefoniczny (wskazany zostały jeden numer telefonu),
  • mailowy (podany został ogólny adres poczty elektronicznej) oraz
  • Formularz kontaktowy.

Na stronie można znaleźć wizytówki/biogramy ze zdjęciami personelu (lekarze, embriolodzy), brakuje jednak wizytówek psychologa, pielęgniarek i położnych. W Ośrodku ponadto funkcjonuje specjalny program informatyczny do obsługi wizyt, dzięki temu pacjent może uzyskać po zakończeniu konsultacji wydruk z zaleceniami, informacjami o dalszych krokach, konieczności wykonania badań. Pacjenci, z którymi udało nam się porozmawiać nie zgłaszali zastrzeżeń, co do klarowności i kompletności udzielanych im informacji, zarówno jeśli chodzi o informacje odnoszące się do stanu zdrowia, jak i te dotyczące dalszego leczenia.



Jeśli idzie o linię dyżurną dla pacjentów:



Zgodnie z informacją uzyskaną od osoby zarządzającej, Ośrodek nie prowadzi linii dyżurnej dla pacjentów; do dyspozycji pacjentów dzwoniących z wątpliwościami  jest ogólne Call Center obsługujące wszystkie placówki Invimed. Pacjenci podejmujący leczenie otrzymują również numer telefonu do lekarza prowadzącego i mogą z tego numeru korzystać: „Pacjent otrzymuje numer telefonu komórkowego do lekarza prowadzącego -  jest to standardowa procedura”, „W dłuższe dni wolne jest dodatkowy nr tel. komórkowego, który ma położna”, „Pacjent może napisać maila na adres Ośrodka albo może bezpośrednio do lekarza.”. Powyższe informacje zostały również potwierdzone przez pacjentów.



Jeśli idzie o materiały informacyjne dostępne w Ośrodku:



 W czasie monitoringu miałyśmy możliwość zapoznania się z publikacjami dystrybuowanymi przez Ośrodek i  dostępnymi w poczekalni. Jako przykład dobrej praktyki należy zwrócić uwagę na przygotowany dla pacjentów Poradnik, który w sposób syntetyczny i zrozumiały przedstawia zagadnienie niepłodności oraz prezentuje najważniejsze elementy związane z procedurą leczenia. Istotne z punktu widzenia pacjenta pozostaje to, że w Poradniku przy poszczególnych zabiegach/badaniach zostało określone, czy są one bolesne, czy wykonuje się je w znieczuleniu. Poniżej przedstawiamy wybrane fragmenty:



“Zabieg wprowadzenia zarodków do jamy macicy (tzw. Transfer) jest bezbolesny.”



[Informacja dotycząca punkcji:]



 (zachowano oryginalną pisownię): “NIE NALEŻY OBAWIAĆ SIĘ TEGO ZABIEGU!”



“przeprowadzany jest w krótkim dożylnym znieczuleniu ogólnym. Dzięki temu pacjentka nie odczuwa dolegliwości fizycznych.”



W części Poradnika dotyczącej Badania nasienia nie została uwzględniona, deklarowana

w wywiadach z pracownikami Ośrodka, możliwość oddania nasienia poza Ośrodkiem. Wydaje się, że jako rekomendację można wskazać uzupełnienie publikacji w tym zakresie.



Z wypowiedzi lekarzy, którzy odbyli z nami rozmowę wyłania się bardzo dobry przykład polityki Ośrodka z zakresu informowania pacjentów o przebiegu leczenia. W wypowiedziach lekarzy padały następujące zdania: „Staram się poświęcić wiele czasu na to, by wyjaśnić, wolę to niż odsyłać do portalu”, „Nie odsyłam do Internetu bo tam są tylko „skróty.” Przy okazji należy zwrócić uwagę, że lekarze dostrzegają edukacyjną funkcję portalu Nasz Bocian zauważając w rozmowie, iż „Dużo pacjentek czerpie z forum Bociana.”



Jeśli idzie o politykę informacji o kosztach leczenia w Ośrodku: 



Na stronie www udostępniony został cennik zabiegów i badań wykonywanych w Ośrodku. W cenniku nie zawarto jednak informacji o kosztach: inseminacji nasieniem męża/partnera, inseminacji nasieniem dawcy, kosztów procedury adopcji zarodka. Cennik jest także dostępny na miejscu, w Ośrodku. Z uwagi na fakt, że Ośrodek nie uczestniczy w programie ministerialnym – pacjenci ponoszą wszystkie koszty związane z leczeniem. Z przeprowadzonych rozmów z pacjentami nie wynikało, aby powszechną praktyką było wskazywanie pacjentom możliwości wykonania badań w ramach ubezpieczenia w NFZ.



Jeśli idzie o procedurę składania skarg:



Ośrodek przyjął procedurę dotyczącą sposobu składania skarg. Z informacji uzyskanych w rozmowie z osobą zarządzającą wynika, iż: „Skarga może być składana on-line lub osobiście; procedura jest spisana, są formularze. Skarga jest analizowana przez dyrektor zarządzającą z lekarzem prowadzącym/rejestracją/położną w zależności od tego, czego dotyczyła”„Można zadzwonić, spotkać się, zgłosić skargę online.” Tryb odpowiedzi na skargę jest pisemny bądź ustny w zależności od formy jej złożenia, od odpowiedzi można się  odwołać, jednak osoba zarządzająca przekazała, iż takiego odwołania dotąd nie było: „nie miałam jeszcze takiej sytuacji”, „staramy się, aby pacjent był zadowolony”.  W ubiegłych latach odnotowano jedną skargę: „Skarga musiała być już dawno, bo nie pamiętam szczegółów”, „Trudno to nazwać skargą – 2 lata temu. Chodziło o wyliczenie kosztów. To była bardziej prośba o wyjaśnienie.”



Jeśli idzie o politykę informacyjną Ośrodka o skuteczności zabiegów:



Prezentowane na stronie WWW dane odnoszą się do skuteczności leczenia metodą IVF w Polsce oraz w Europie (ogólnie oraz w wybranych krajach). Są to statystyki zbiorcze dotyczące wszystkich placówek Invimed. Nie ma statystyk Ośrodka traktowanych rozłącznie i wskazujących jego indywidualną skuteczność w zakresie oferowanych procedur. Nie wskazano przy tym na metodologię – nie jest jasne, czy podany odsetek ciąż stanowią ciąże kliniczne, czy biochemiczne oraz w jaki sposób dane zostały wyliczone ( na cykl, pacjentkę, transfer, procedurę?). Brak podanej metodologii uniemożliwia pacjentom zatem wnioskowanie o skuteczności sieci Invimed, a szczególnie uniemożliwia wnioskowanie o skuteczności konkretnej placówki w ramach sieci.



Również wyłącznie na stronie internetowej wskazane zostały statystyki odnoszące się do zabiegu inseminacji. W odniesieniu do zabiegu stymulacji owulacji należy zwrócić uwagę, że informacja o skutkach ubocznych zabiegu znajduje się jedynie w Poradniku dla pacjentów i w dokumentach przekazywanych pacjentom przystępującym do zabiegów, proponujemy rozważenie umieszczenia takich informacji także  na na stronie internetowej.



W Poradniku dla Pacjentów zostały wskazane dane statystyczne odnoszące się do odsetka ciąż po zastosowaniu metody IMSI-6600 w porównaniu z metodą ICSI. Należy zwrócić jednak uwagę na fakt, że przy powyższej informacji ponownie nie wskazano, czy odnosi się ona do ciąż klinicznych czy biochemicznych.



Jeśli idzie o politykę SET (transfer pojedynczego zarodka) w Ośrodku:



W rozmowie z lekarzem uzyskałyśmy zapewnienie, iż informacja o ryzyku związanym z transferem więcej niż jednego zarodka jest przekazywana pacjentom podczas wizyty: „O tym rozmawiam już zdecydowanie wcześniej, jak już rozmawiamy o stymulacji, jak zaczynamy stymulację zwłaszcza”, „Nie doprowadzam do sytuacji, żeby rozważać to, jak są zarodki.”. Jednakże ani na stronie Ośrodka, ani na stronie sieci Invimed, ani w materiałach edukacyjnych nie znalazłyśmy informacji o polityce SET,  ani żadnej wzmianki o pojęciu SET. Wypowiedzi lekarza wskazują na przyjęcie polityki informowania pacjentów o ryzyku transferów podwójnych i potrójnych, ale z pozostawieniem  ostatecznej decyzji pacjentom: „Bywa, że pacjenci dyskutują w gabinecie. Zawsze mówię „decyzję o tym podejmiecie sami”, „Zdarzało mi się transferować trzy”, „Rozmawiamy z pacjentami głównie dlatego że są to kwestie indywidualne [odpowiedź na naszą uwagę, że nie ma informacji pisemnej o polityce SET, wydrukowanej dla każdego], część informacji jest w podpisywanych przez pacjentów w zgodach; temat wyboru ilości transferowanych zarodków podejmowany jest wcześniej, na pierwszych wizytach.”

4. Program refundacyjny



Ośrodek nie jest realizatorem programu refundacyjnego.

5. Rejestracja wizyty



Na pierwszą wizytę pacjenci czekają „do 4 dni” (wypowiedź Rejestratorki). Rejestratorka sprawiła na nas wrażenie osoby niezwykle kompetentnej i świadomej potrzeb pacjentów, co przejawiało się choćby w wypowiedziach: „nie dopuszczamy do tego, żeby w poczekalni pacjenci czekali”, w odpowiedzi na pytanie co dzieje się w sytuacji, kiedy dochodzi do opóźnień: „Dzwonimy do pacjenta”, „Przepraszamy, jeśli jest już w klinice.”.



Jedną z praktyk stosowanych w Ośrodku, mającą na celu zapewnienie jak najwyższej jakości świadczonych usług, jest praktyka tzw. “maili z kontroli” – jak wyjaśniła nam w  trakcie wywiadu Rejestratorka są to wiadomości celowo przesyłane przez pracowników Ośrodka mające na celu “wychwycenie czujności”, “sprawdzenie jakości korespondencji przekazywanej do pacjentów”.



Obserwacje bezpośrednie oraz rozmowy z pacjentami potwierdzają, że w Ośrodku jest możliwość płatności bezgotówkowej (w rejestracji znajduje się terminal), pacjenci zawsze otrzymują rachunek, co potwierdzili w wywiadach. Personel zwraca się do pacjentów w sposób dyskretny i życzliwy, stosując formę „Pan, Pani”, co również potwierdziłyśmy w rozmowach z pacjentami.



Pracownicy rejestracji uczestniczą w szkoleniach dotyczących umiejętności miękkich: „Pod koniec roku odbyło szkolenie prowadzone przez panią psycholog dotyczące postępowania z pacjentami”, „Jeśli wchodzą nowe pakiety/nowe programy to są na ten temat szkolenia” (wypowiedź Recepcjonistki).

6. Wizyta lekarska: przebieg wizyty



Wizyty lekarskie odbywają się zgodnie z pisemną procedurą przyjętą przez Ośrodek: „Jest program komputerowy, z którego się korzysta w czasie wizyty”, „Jest możliwość sporządzania notatek przez pacjentów” (cytat: lekarz). Zgodnie z deklaracją lekarza pacjentom podczas wizyt  mogą, a nawet powinny towarzyszyć osoby bliskie: „zachęcamy, żeby para przychodziła razem, bo to jest problem pary i mają się starać razem”, „generalnie mają przychodzić razem”.



Według deklaracji ankietowanych lekarzy pierwsza wizyta trwa minimum 30-40 minut, ale lekarze dodają: „to są bardzo indywidualne kwestie, bywa, że trwa 20 minut, nieraz godzinę”. Pacjentki potwierdziły te założenia czasowe, jedna dodała: „nie pamiętam, jak długo trwała, ale była o wiele dłuższa niż wizyty późniejsze”. Pacjenci wskazują, iż czas standardowej wizyty w procesie leczenia wynosi ok. 15-20 minut. Wszyscy ankietowani Pacjenci odpowiedzieli, że lekarz zwraca się do nich z szacunkiem, stosując formę grzecznościową „Pani, Pan”. Pacjentki, z którymi rozmawiałyśmy potwierdzają, że informacje udzielane podczas wizyty są kompleksowe – omawia się plan leczenia, proponowane badania i zabiegi, lekarze upewniają się, czy ustalenia są dla nich zrozumiałe „zawsze wizyty wyczerpujące, lekarz odpowiadał na pytania, nigdy nas nie zbywał”. W wypowiedziach lekarzy w rozmowach z nami nie znalazły się elementy dyskryminujące pacjentów z uwagi na stan cywilny, orientację seksualną czy dokonywane wybory, „od strony światopoglądowej nie oceniamy” (wypowiedź w kontekście dawstwa wewnątrzrodzinnego – siostra-siostrze).

Wszystkie ankietowane pacjentki potwierdziły, iż dysponowały numerem telefonu do lekarza prowadzącego i mogły z niego korzystać.

7. Opieka nad mężczyzną



W Ośrodku funkcjonują dwa pokoje do oddawania nasienia i oba prezentują wysoki standard urządzenia oraz wyposażenia. Pomieszczenia są umiejscowione w taki sposób, aby korzystanie z nich odbyło się z zachowaniem dyskrecji. Wejścia do pokojów nie prowadzą  bezpośrednio z korytarza – najpierw następuje wejście do małego przedpokoju, w którym dopiero znajdują się drzwi wejściowe do obu pomieszczeń. Oba pokoje posiadają dodatkowo wygłuszone dwie ściany. Urządzenie pokoi zapewnia pacjentom komfort: pacjent ma do dyspozycji materiały filmowe i czasopisma erotyczne, w pokoju istnieje możliwość regulacji natężenia światła (znajduje się dodatkowo lampka), przewidziano w nich również miejsce dla partnerki, jeśli takie jest życzenie pacjenta.  Oba pokoje posiadają dostęp do umywalki i bidetu, w dniu monitoringu stan czystości pokojów był bez zarzutu, w pobliżu umywalki znajdowały się środki higieny osobistej tj. papier, mydło, ręczniki papierowe.



Procedura zapraszania na badanie opisana przez położną zajmującą się opieką nad pacjentami oddającymi nasienie, wygląda następująco: pacjent zgłaszający się na badanie musi w pierwszej kolejności wejść do gabinetu położnej, która następnie prowadzi pacjenta do pokoju do oddawania nasienia. Próbkę z materiałem biologicznym pacjent przekazuje przez śluzę okienną łączącą pokój z laboratorium. Położna pytana o szczegóły swojej pracy odparła: „Czasami trzeba coś powtarzać, ale mamy do tego cierpliwość”, „Mamy upominki, to rozluźnia atmosferę.” „nie mam naklejek dzielnego pacjenta, ale jest plemnik (uśmiech)”.



Pacjenci leczący się w Ośrodku mogą również oddać nasienie poza Ośrodkiem, jeśli takie jest ich życzenie. Nie jest to jednak rekomendowane przez lekarza: „Nie namawiamy – nie zabraniamy”, „To kłopot z punktu widzenia embriologicznego.”. Niemniej u położnych (w magazynie medycznym) Ośrodka są możliwe do nabycia prezerwatywy bez środka plemnikobójczego (koszt 100 zł) i pracownicy rejestracji przekazują tę informację zainteresowanym pacjentom.

8. Opieka nad kobietą



W Ośrodku znajdują się cztery gabinety ginekologiczne. Wszystkie posiadają bezpośredni dostęp do łazienki, co jest zgodne z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia w tym zakresie. W dniu monitoringu stan czystości łazienek był bez zarzutu, każda była zamykana od wewnątrz, wyposażona w bidet, środki do higieny intymnej, odzież jednorazową dla pacjentek.



Pacjentki, z którymi rozmawiałyśmy, deklarowały, iż przed badaniem mogły się przebrać w łazience. Lekarz na pytanie, czy informuje pacjentki o podejmowanych czynnościach, odparł twierdząco podając przykłady: „może troszkę zaboleć, teraz zakładam wziernik”, „może to być nieprzyjemne”, „teraz pobieram posiew”. Na pytanie, czy praktyka informowania pacjentek o bieżąco podejmowanych czynnościach wynika z indywidualnego wyboru lekarza, czy z przyjętej w Ośrodku procedury, uzyskałyśmy odpowiedź: „Mamy przyjęte procedury, ale sami też czujemy – jesteśmy ukształtowanymi lekarzami.”



W Ośrodku znajduje się również pomieszczenie pielęgnacyjne przeznaczone dla pacjentów po zabiegach. Pomieszczenie jest słoneczne, przestrzenne, urządzone nowocześnie, usytuowane jest w skrajnej części Ośrodka. W pokoju znajduje się sprzęt do odtwarzania muzyki. Pokój jest wyposażony w klimatyzację (w pokoju zwykle jest bardzo ciepło – co wynika z faktu, że pacjentkom po zabiegach jest chłodno). Położna dba o komfort pań przebywających w pokoju pielęgnacyjnym proponując kojącą muzykę, napoje bądź lekturę prasy. Mimo, że w pokoju znajdują się cztery łóżka, pomiędzy nimi zostały zainstalowane kotary/przesłony, aby zapewnić pozostałym pacjentkom komfort, jeśli inna pacjentka chciałaby przebywać z osobą bliską. Osobie bliskiej zapewniono miejsce do siedzenia obok pacjentki (doraźnie doposaża się pokój w krzesło). Pacjentka udająca się na zabieg może zostawić swoje osobiste rzeczy w zamykanych szafkach. Przy pomieszczeniu pielęgnacyjnym (przejście przez wydzielony korytarz) znajduje się łazienka wyposażona w ubikację, bidet, umywalkę, odzież jednorazową do dyspozycji pacjentki, środki do higieny osobistej etc. W dniu monitoringu stan czystości łazienki oraz świeżość pościeli w pokoju pielęgnacyjnym były bez zarzutu.



Należy zwrócić uwagę, że pomimo faktu, że pokój cały czas jest pokojem mogącym służyć do przeprowadzania w nim zabiegów medycznych (podłączenie kroplówki, pomiar ciśnienia, itp.) wystrój jest daleki od tradycyjnego szpitalnego wnętrza. Fototapeta na ścianie, łóżka szpitalne – w stylistyce bardziej domowej (ramy łóżek obudowane w drewno), to wszystko sprawia, że pomieszczenie jest bardzo przyjazne.



Dodatkowo zamieszczamy w tym miejscu uwagę o zaangażowaniu położnych w opiekę nad pacjentkami, w tym w działalność informacyjną i edukacyjną. W trakcie rozmowy z położną uzyskałyśmy informację, na czym polega jej współpraca z pacjentami: „Ogólnie przygotowuję pacjentów do IUI, punkcji, SONO-HSG, transferu, badania nasienia, informuję o przebiegu zabiegu, badaniach, informuję o konieczności zastosowania niektórych procedur”, „Jak musi być wypełniony pęcherz – tłumaczę  - dlaczego tak musi być”, „Informuję o tym, jak będzie przebiegał zabieg, kto przy nim będzie.”.

9. Umowy z NFZ



Ośrodek nie wykonuje świadczeń w ramach umowy z NFZ.

10. Prawo: umowy cywilnoprawne i prawa pacjenta



Dokumenty są przygotowane wyczerpująco jeśli idzie o część zawierającą informację o potencjalnych skutkach ubocznych i powikłaniach zabiegów, opisy przebiegu procedur i ich skuteczność. Pacjentki, z którymi rozmawiałyśmy, potwierdziły, iż otrzymały wzorce dokumentów do zapoznania się na co najmniej 24 godziny przed planowanym zabiegiem.  Żaden z pacjentów, z którymi przeprowadzono wywiady w czasie trwania monitoringu, nie próbował negocjować zapisów przedstawionych im dokumentów, a informacja udzielona nam przez osobę zarządzającą Ośrodkiem stanowiła, iż zgody nie są negocjowalne. Wzorce zgód są przekazywane pacjentom przez lekarza, nie są umieszczone na stronie WWW. Zanotowałyśmy odmienne odpowiedzi na pytanie o to, czy pacjenci otrzymali kopie podpisanych zgód/umów: jedna para potwierdziła otrzymanie kopii, druga zaprzeczyła. Jedna z pacjentek wspomniała o adnotacji w umowie dotyczącej zarodków: „jeśli się nie przedłuża opłaty za mrożenie – zarodki przechodzą na własność kliniki”. Pacjenci zapytali o to lekarza, który wyjaśnił, że z uwagi na brak uregulowań prawnych  Ośrodek zastosował taki zapis.  Pacjenci skomentowali w rozmowie z nami: „póki co się nad tym nie zastanawiamy”.



Dokumentacja została przekazana do celów monitoringu drogą elektroniczną przed terminem monitoringu. Z analizy wynika, iż dokumentacja była prawie kompletna (brakowało dokumentów oznaczonych numerami 14 oraz 15. Wniosek ten formułujemy na podstawie numeracji dokumentacji zawartej w tytułach plików).  Na dostarczoną dokumentację składały się następujące dokumenty:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro - formularz dla pary
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro - formularz dla samotnej pacjentki
  3. Zgoda in vitro - główny formularz zgody dot. transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy – dla pary
  4. Zgoda in vitro - główny formularz zgody dot. transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy – dla samotnej pacjentki
  5. Zgoda/in vitro - formularz zgody biorcy oocytów- przeznaczony dla pary
  6. Zgoda in vitro- formularz zgody biorczyni oocytów- singielka
  7. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz dla pary
  8. Zgoda na użycie nasienia dawcy - singielka
  9. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie zarodków
  10. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie oocytów
  11. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie nasienia
  12. Zgoda na zniszczenie przechowywanych oocytów/nasienia
  13. Zgoda na transfer rozmrożonych zarodków
  14. Regulamin ZOZ Invimed
  15. Zgoda - inseminacja wewnątrzmacicznej– formularz dla samotnej pacjentki
  16. Zgoda - inseminacja wewnątrzmaciczna  - formularz dla pary

 Z uwagi na fakt, że analiza umów pod kątem formalno-prawnym stanowi tylko jeden  z celów prowadzonego monitoringu, poniżej przedstawione zostaną najważniejsze wątpliwości.



Należy wskazać, że pełnopłatne procedury wspomaganego rozrodu, których przedmiotem jest świadczenie wysokospecjalistycznej usługi medycznej, przeprowadzane są na podstawie ustnych umów zawartych pomiędzy Ośrodkiem leczenia niepłodności, prowadzącym działalność gospodarczą w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a pacjentami.  Warunki wykonania umowy w dokumentach podpisywanych przez strony określone są jednak w zasadzie tylko co do jednej ze stron, tj. pacjentów, i precyzują tylko obowiązki i zobowiązania pacjentów; nie są wskazane zobowiązania Ośrodka, co tworzy sytuację nierównowagi stron, niekorzystną dla pacjenta. Zgodnie z poglądami wyrażanymi w piśmiennictwie prawniczym umowy zawarte pomiędzy Ośrodkami medycznymi i pacjentami to umowy o świadczenie wysokospecjalistycznej usługi medycznej o charakterze konsumenckim. (por.: Tamara Zimna, „Zawieranie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej”: "Analizując umowę o świadczenie usług medycznych jako rodzaj umowy zawieranej bezpośrednio z pacjentem, nie sposób pominąć wymiaru konsumenckiego zawieranego kontraktu, gdzie stroną umowy jest nie tylko pacjent, lecz zarazem konsument otoczony szczególną ochroną prawną."  "Umowa zawarta bezpośrednio z pacjentem ma charakter umowy nienazwanej, do której zastosowanie znajdują odpowiednio przepisy o zleceniu (art.750 k.c. w związku z art. 734 i n. k.c.).").



Wobec powyższego należałoby przyjąć pogląd, iż stosunek Ośrodek - pacjent to stosunek konsumencki, a sama zgoda nie zabezpiecza należycie interesów pacjenta.  Przedstawione dokumenty stanowią wzorce umów i mają do nich zastosowanie art. 384 i następne ustawy Kodeks cywilny.



1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro (formularz dla pary)



Ust. 2, zdanie ostatnie:  “Pacjentka i Partner uiszczają solidarnie opłatę według cennika obowiązującego na dzień wystawienia faktury VAT.”



Biorąc pod uwagę, że umowa o przechowywanie zarodków może być umową długoterminową - należałoby rozważyć, czy -  przy dopuszczeniu w umowie zmiany cennika (na co wskazuje odesłanie do obowiązującego w dniu wystawienia faktury VAT)  nie powinien znaleźć się zapis dający Pacjentom możliwość odstąpienia od umowy po zmianie cen. Nadmienić należy, że UOKiK wielokrotnie wskazywał, że zastrzeżenie w umowie z konsumentem zmienności ceny tworzy zbyt daleko idącą swobodę w kreowaniu stosunku prawnego po stronie przedsiębiorcy i stanowi klauzulę niedozwoloną (vide art. 385³ pkt 20 kodeksu cywilnego). Uwaga odnosi się również do pozostałych dokumentów, w których wykorzystano zacytowany zapis.



*

Ust. 4 zdanie: „Brak terminowego uiszczenia opłaty z tytułu przechowywania zamrożonego materiału biologicznego skutkował będzie powiększeniem jej o odsetki ustawowe, a w przypadku nasienia – jego utylizacją”



Zapis dotyczący odsetek ustawowych jest prawidłowy, gdyż Ośrodek jako świadczący odpłatne usługi ma prawo żądać zapłaty z tytułu wykonywanych czynności. Zastrzeżenie żądania zapłaty odsetek ustawowych w przypadku opóźnienia płatności jest zwykłą praktyką przy zawieraniu umów. Zastrzeżenia może budzić praktyka niszczenia materiału genetycznego (nasienie) bez uprzedniego powiadomienia osoby składającej depozyt.



*

Ust. 8: „Zostaliśmy poinformowani, że Klinika/Spółka nie ponosi odpowiedzialności za przypadki uszkodzenia lub utraty materiału biologicznego będące następstwem zdarzeń od niej niezależnych, w szczególności zaistnienia okoliczności siły wyższej np. pożaru, wybuchu, niemożliwej do uniknięcia awarii sprzętu, aktu terroryzmu, wojny, ataku, bombardowania lub innych działań militarnych, strajków czy też wszelkich innych nadzwyczajnych okoliczności tego rodzaju, na które Klinika/Spółka nie ma wpływu i których nie mogła przewidzieć, lub zawinionego działania albo zaniechania pacjentów, albo osób trzecich.”



Wobec faktu, iż Ośrodek jest przedsiębiorcą zobowiązanym do szczególnej staranności w ramach dokonywanych czynności, powyższy zapis powinien być uzupełniony o zapis „Z zastrzeżeniem zachowania przez Klinikę należytej staranności”. Ponadto Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów  uznał  za niedozwolone postanowienie o treści: „Sprzedający może być zwolniony od odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy jest następstwem siły wyższej. Zdarzeniami siły wyższej są takie zdarzenia, które stoją na przeszkodzie wykonania obowiązku Sprzedającego określonego w niniejszej umowie, które wystąpiły lub stały się stronom po jej zawarciu, których nikt nie mógł przewidzieć w chwili zawarcia umowy, które są zewnętrzne w stosunku do działalności Sprzedającego, a w szczególności: pożar, susza, powódź, trzęsienia ziemi, strajk, uszkodzenie maszyny i surowców niezbędnych do wykonania umowy i inne podobne zdarzenia” (wyrok z dnia 22 listopada 2004r. sygn. akt XVII Amc 55/03), podkreślenie nasze.



Postanowienie to zostało wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych  z numerem 367. SOKiK stwierdził, że postanowienie to stanowi klauzulę niedozwoloną określoną w art. 385³  pkt 2 Kodeksu cywilnego. Zalicza bowiem do okoliczności siły wyższej zwalniającej przedsiębiorcę z odpowiedzialności takie zdarzenia, które w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego nie stanowią zdarzeń egzoneracyjnych jak np. strajk czy uszkodzenie maszyn i surowców niezbędnych do wykonania umowy.

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dla samotnej pacjentki);
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy) ;
  3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy - dla samotnej pacjentki);
  4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów) - formularz dla pary
  5. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla samotnej pacjentki - biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów)
  6. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie zarodków;
  7. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie oocytów;
  8. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie nasienia;
  9. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla pary;
  10. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla samotnej pacjentki;

*

 ust.  13 „Oświadczamy, że uznajemy się za prawnych rodziców dziecka (dzieci) urodzonego wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro tak, jak dziecka pochodzącego z małżeństwa (związku partnerskiego). Przyjmujemy na siebie wszelkie obowiązki wobec dziecka wynikające z ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9 poz. 59 ze zm.), dalej k.r.o. lub innymi przepisami prawnymi mającymi zastosowanie w Polsce i/lub w kraju naszego zamieszkania (prawo rodzinne). Żadne z nas nie wystąpi z roszczeniem o zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa.”



Ośrodek nie jest podmiotem uprawnionym do odbierania oświadczenia o uznaniu ojcostwa, są to organy wskazane w Art. 73 i 74 k.r.i.o.   Dodatkowo w świetle obowiązującego prawa (analiza dokumentacji wykonana przed wejściem w życie Ustawy o leczeniu niepłodności) każdy mężczyzna ma prawo wystąpić z wnioskiem o zaprzeczenie ojcostwa, co wynika bezpośrednio z Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (Art. 63, Art. 67 i Art. 69), z zastrzeżeniem Artykułu 68 k.r.i.o. stanowiącego:



„Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego, na który mąż matki wyraził zgodę.”



Artykuł odnosi się do męża matki, a nie do partnera matki, natomiast umowa odnosi się do obu tych sytuacji, co sprawia, iż złożenie cytowanego wyżej oświadczenia nie obliguje przyszłego ojca (partnera matki) do zaniechania zaprzeczeń ojcostwa, jeśli taką będzie mieć wolę. Kodeks daje mu taką możliwość i umowa zawierana z Ośrodkiem nie może być sprzeczna z Kodeksem Rodzinnym i Opiekuńczym. Ponadto należy podnieść, że na podstawie Art. 61(9) „matką dziecka jest kobieta, która je urodziła” wobec czego kobieta taka nie może wystąpić o zaprzeczenie macierzyństwa. Należy wskazać ponadto, iż wszelkie oświadczenia dotyczące uznania rodzicielstwa i wynikających z niego obowiązków, złożone przed poczęciem dziecka, nie mają mocy prawnej. Obowiązki rodziców wobec dziecka powstają z chwilą urodzenia żywego dziecka (dodatkowo – uznania dziecka przez jego ojca, w sposób określony przez przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w przypadku gdy rodzice dziecka nie pozostają w związku małżeńskim).



Uwagi powyższe dotyczą także następujących dokumentów:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dla samotnej pacjentki);
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro;
  3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy - dla samotnej pacjentki);
  4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów);
  5. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla samotnej pacjentki - biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów);
  6. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz dla pary;
  7. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz zgody dla samotnej pacjentki;
  8. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla pary;
  9. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla samotnej pacjentki;

*

Ust.  14 „Oświadczamy, iż uznajemy dziecko (dzieci) poczęte w wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro, jak nasze własne poczęte w sposób naturalny.”



Zapis z użyciem języka dyskryminującego, sugerujący, iż dzieci poczęte wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro wymagają dodatkowego uznania (są gorsze niż dzieci poczęte w sposób naturalny).



Uwagi powyższe dotyczą także następujących dokumentów:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dla samotnej pacjentki);
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy);
  3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy - dla samotnej pacjentki);
  4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów);
  5. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla samotnej pacjentki - biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów);
  6. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz dla pary;
  7. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz zgody dla samotnej pacjentki;
  8. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla pary;
  9. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla samotnej pacjentki;

*



Ust. 15 „w przypadku braku zgody Partnera na implantację zarodków lub cofnięcie takiej zgody,”



Brak zgody może dotyczyć także partnerki, więc zapis należałoby uzupełnić w przypadku braku zgody Partnera/ Partnerki …”. Ponadto implantacja zarodków jest procesem biologicznym zachodzącym w organizmie kobiety i nie pociąga za sobą konieczności udzielania zgód. Trafniejszym byłoby zastąpienie terminu „implantacja” terminem „transfer”. Uwagi powyższe dotyczą także dokumentu:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów) - formularz dla pary;

*

Ust. 30 „Zobowiązujemy się poinformować Klinikę/Spółkę o każdej zmianie adresu do korespondencji wskazanego w niniejszym dokumencie. Zostałam/zostaliśmy poinformowani, że korespondencję wysłaną pod ostatnio znany adres, a zwróconą wskutek niedotrzymania obowiązku określonego w zdaniu pierwszym, uważać będzie się za skutecznie doręczoną.”



Zgodnie z trwałą praktyką Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, zapisy w umowach zawieranych pomiędzy przedsiębiorcami a konsumentami, które pozwalają uznać za doręczone dokumenty, których konsumenci w rzeczywistości nie otrzymali i nie mieli możliwości się z nimi zapoznać, traktowane są jako klauzule abuzywne.



Uwagi powyższe dotyczą wszystkich analizowanych dokumentów, za wyjątkiem Zgody na zniszczenie przechowywanych oocytów/nasienia oraz Zgody na transfer rozmrożonych zarodków



W oświadczeniu stanowiącym załącznik do opisywanej zgody:



„Wyrażenie powyżej zgody na zapłodnienie komórek jajowych jest równoznaczne ze zgodą na każdorazową implantację zarodków. Przyjmuję do wiadomości, iż niniejsza zgoda na implantację zarodków, może być w każdym czasie cofnięta. Dla swojej skuteczności wymaga ona formy pisemnej ze skutkiem wobec Kliniki/Spółki od dnia doręczenia Klinice/Spółce oryginału stosownego oświadczenia o cofnięciu zgody na implantację zarodków.” 



Implantacja zarodków jest procesem biologicznym zachodzącym w organizmie kobiety i nie pociąga za sobą konieczności udzielania zgód. Trafniejszym byłoby zastąpienie terminu „implantacja” terminem „transfer”.



*

“W przypadku, gdy (…) nastąpi rozwiązanie naszego małżeństwa przez rozwód/zaprzestanie życia w związku partnerskim, oświadczamy niniejszym, że decyzje co do przeznaczenia tych zarodków wymagać będą naszego wspólnego stanowiska.”

 

Należy zauważyć, że w polskim prawie nie została wprowadzona instytucja “związku partnerskiego”, nie jest zatem jasne, jak interpretowany byłby powyższy zapis.



2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy) – formularz dla pary



Ust. 14 – „Jest nam wiadomym, że w wyniku rozmrożenia w Klinice zamrożonych zarodków anonimowego dawcy, personel Kliniki przeprowadzi ich badania, celem ustalenia przydatności do dokonania ich transferu. Przyjmujemy zatem do wiadomości i wyrażamy zgodę na zbadanie rozmrożonych zarodków anonimowego dawcy. Jeśli w wyniku takiego badania okaże się, że zamrożone zarodki anonimowego dawcy nie spełniają kryteriów upoważniających Klinikę – wedle stosowanych przez nią standardów – do wykonania transferu, oświadczamy, że z tego tytułu nie będziemy podnosić wobec Kliniki jakichkolwiek roszczeń.”



Zapis powyższy w części dotyczącej zrzeczenia roszczeń można uznać za klauzulę abuzywną zgodnie z art. 3853 pkt 2 ustawy kodeks cywilny. Ponadto przywołana Zgoda nie precyzuje dalszego postępowania Ośrodka wobec Pacjentów w przypadku, gdy wybrane przez Ośrodek zarodki nie mogą być transferowane (w szczególności kwestii odpłatności za niewykonany zabieg).



Uwaga powyższa dotyczy także dokumentu: Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy) - formularz dla samotnej pacjentki.



 3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla samotnej pacjentki-biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów)



Ust. 5. Wyrażam zgodę na użycie 8 komórek jajowych dostarczonych nam przez Klinikę. Jeżeli z 8 gwarantowanych w programie zwitryfikowanych komórek jajowych rozmrożenie przeżyje mniej niż 6 oocytów, a u Pacjentki nie zostanie stwierdzona ciąża kliniczna, zastosowanie mają zapisy Harmonogramu kompensacji.



Zwracamy uwagę na przejrzystą informację wobec pacjentów odnośnie przyjętej przez Ośrodek polityki kompensacji. Harmonogram kompensacji nie został załączony do udostępnionej dokumentacji, więc nie możemy go zweryfikować. Należy jednak podkreślić, iż zapis co do zasady jest dobrą praktyką wobec pacjentów – biorców.



4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (dla samotnej pacjentki)



Nie jest jasny zapis znajdujący się na str. 3 w pkt 12: „Oświadczam, że uznaję się za prawnego rodzica dziecka (dzieci) urodzonego w wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro tak, jak dziecka pochodzącego z małżeństwa (związku partnerskiego)”.



Wydaje się, że taki zapis w umowie zawieranej z pacjentką samotną nie ma uzasadnienia z uwagi na treść przywołanego wyżej Art. 61(9) „matką dziecka jest kobieta, która je urodziła” wobec czego kobieta taka nie może wystąpić o zaprzeczenie macierzyństwa.



5.  Regulamin organizacyjny Podmiotu leczniczego działającego pod firmą Invimed-T Sp. z o.o.



W § 2 Regulaminu wskazano, że:

“Podmiot leczniczy wykonuje działalność leczniczą w przedsiębiorstwach pod nazwą:

  1. InviMed Europejskie Centrum Macierzyństwa Warszawa;
  2. InviMed  Europejskie Centrum Macierzyństwa Katowice”

Tymczasem Ośrodek, w którym odbył się monitoring – z siedzibą w Poznaniu, nie jest wskazany w przedstawionym Regulaminie.



*

Należy wskazać, iż w analizowanych dokumentach konsekwentnie używane są określenia mąż/partner, żona/partnerka, co należy uznać za dobrą praktykę. Podobną uwagę należy podnieść wobec osobnych formularzy dla par i singielek.

11. Prawo do intymności i obecności osoby bliskiej



Lekarze wydają się zachowywać postawę neutralną wobec wyborów pacjentów, co opisano również w części opisującej przebieg wizyty lekarskiej. Pokoje do oddawania nasienia znajdujące się w Ośrodku można uznać za wzorcowe (wyciszane ściany, położenie pomieszczeń na uboczu).



W gabinetach ginekologicznych fotele i parawany są ustawione w sposób zapewniający pacjentkom odpowiednią intymność. Pacjentka przygotowuje się do badania w toalecie znajdującej się bezpośrednio przy gabinecie (dot. każdego z gabinetów). Ponadto w rozmowach z pacjentami potwierdzono deklarację personelu, iż trwające wizyty nie są zakłócane wejściem osób trzecich.



Strefa zabiegowa jest wydzielona, pacjentki mogą się w niej czuć swobodnie. Co prawda przebieralnia i toaleta nie znajdują się bezpośrednio przy sali zabiegowej/wypoczynkowej, ale nawet jeśli pacjentka jest zmuszona przejść w jednorazowej odzieży zabiegowej z przebieralni do sali robi to przez wyodrębniony z reszty pomieszczeń korytarz, nie jest na widoku innych pacjentów. Jedynie w relacji jednej z pacjentek padła informacja, że personel nie zachowywał się dyskretnie w stosunku do jej męża przed oddaniem nasienia do badania. Wywołanie pacjenta nie było dyskretne „panie X (imię pacjenta), poproszę”.



Z naszych obserwacji poczynionych w dniu monitoringu wynika, że personel zachowywał się dyskretnie, pozwalało to zachować intymność każdego z pacjentów (np. pracownice rejestracji mówiły przyciszonym tonem, położna zajmująca się m.in. obsługą pacjentów oddających nasienie do badania w sposób dyskretny wywoływała i prowadziła w odpowiednie miejsce  dla panów).



Ośrodek deklaruje również, że zapewnia obecność osoby bliskiej bez względu na płeć i rodzaj relacji.  Z wypowiedzi lekarzy wyłania się nie tylko otwartość na obecność osoby bliskiej, ale wręcz zachęcanie do tego rozwiązania: „Zdarzają się matka z córką, dwie kobiety”, „Czasem przyjeżdżała cała rodzina”, „na pierwszych wizytach, dopytuję czy pacjentka jest sama? Czy zostawiła męża na poczekalni?”. Jednocześnie lekarz z rozmowie z nami zaprezentował refleksyjne i uważne podejście do sytuacji osoby bliskiej podczas wizyty: „Ale też zdarza się, że „mamusia wchodzi razem z parą” , to taka „presja odgórna”, dopytuję się wtedy pacjentów, czy taka konfiguracja ma być?”.



Lekarze w trakcie wywiadu podkreślali znaczenie obecności osoby bliskiej z jednoczesnym zastrzeżeniem, że odnosi się to raczej do obecności przy rutynowych badaniach (np. USG) bądź obecności już po wykonaniu zabiegu. Na pytanie o obecność osoby bliskiej w czasie inseminacji, transferu (w tym kriotransferu) czy  IVF odpowiadali, że:  „generalnie nie jest to praktykowane”, „nie namawiamy do tego”.



Pacjenci w rozmowach z nami zadeklarowali, iż nie byli pytani przez personel o to, czy życzą sobie obecności osoby bliskiej podczas wizyty, jak również sami nie zgłaszali takiej potrzeby.

12. Prawo do dokumentacji medycznej



Z informacji uzyskanych od Dyrektor zarządzającej wynika, że w Ośrodku obowiązują ograniczenia  w dostępnie do danych osobowych wynikające z przyjętych w tym zakresie procedur.



Recepcja – ma dostęp tylko do podstawowych danych osobowych/kontaktowych pacjentów. Pełna dokumentacja z możliwością edycji jest dostępna tylko dla lekarzy. Udostępnianie dokumentacji medycznej wiąże się dla pacjenta z kosztami (0, 70 zł za stronę kserokopii, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia)



W wyjątkowych przypadkach, jeśli pacjenci nie mogą odebrać osobiście dokumentacji – na ich prośbę – możliwe jest dostarczenie dokumentacji do innej filii InviMed. Ośrodek nie praktykuje przekazywania dokumentacji medycznej ani  drogą pocztową ani za pośrednictwem firm kurierskich. W Ośrodku funkcjonują dwa archiwa w odniesieniu do dokumentów bieżących oraz do dokumentacji pacjentów, którzy  od dłuższego czasu nie leczą się już w Ośrodku. Dokumentacja pacjentów,  którzy zakończyli (przerwali) leczenie zdeponowana jest w archiwum zewnętrznym – w takim przypadku, jeśli pacjenci zwracają się o udostępnienie wyciągu z dokumentacji czas oczekiwania może się wydłużyć, z uwagi na konieczność złożenia dyspozycji do archiwum zewnętrznego (Ośrodek zaleca tę usługę firmie zewnętrznej). Pacjenci leczący się w Ośrodku obecnie mogą uzyskać kopie dokumentacji i wyciągi w czasie krótszym.

13. Osoby niepełnosprawne i ich prawo do leczenia



Ośrodek jest przystosowany architektonicznie do potrzeb osób niepełnosprawnych (budynek jest wielokondygnacyjny – natomiast Ośrodek jest usytuowany na poziomie 0 - parter, Ośrodek posiada szerokie drzwi wejściowe, w miarę szerokie przejścia/korytarze, łazienki dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych).  W Ośrodku jedna łazienka i jeden gabinet ginekologiczny są dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo (w gabinecie znajduje się specjalny, obniżany fotel ginekologiczny).

14. Pary nieheteroseksualne



Monitoring odbywał się w lutym 2015 roku, kiedy nie obowiązywała jeszcze Ustawa o leczeniu niepłodności wykluczająca osoby homoseksualne i kobiety samotne z prawa do leczenia niepłodności. W związku z powyższym obserwacji monitoringowej poddano również sytuację obu tych grup oraz ich dostęp do leczenia i sposób traktowania tej kwestii przez każdy z Ośrodków. Włączamy tę część do raportu pomimo zmiany prawa, jaka nastąpiła w trakcie projektu, uważając mimo wszystko te obserwacje za cenne dla pacjentów i uzupełniające obraz funkcjonowania Ośrodka



Ośrodek deklaruje, że traktuje pacjentów w sposób wolny od wszelkiej dyskryminacji. Nasze obserwacje monitoringowe i rozmowy z personelem potwierdzają, iż personel posługuje się językiem niedyskryminującym ze względu na orientację, płeć, stan cywilny etc.

15. Opieka psychologiczna



  Psycholog pracuje w Ośrodku od niedawna (początek grudnia 2014 r.). Decyzja o podjęciu stałej współpracy z psychologiem była podyktowana w dużej mierze przekonaniem o znaczeniu kondycji psychicznej pacjentów będących w procesie leczenia niepłodności. Psycholog, zgodnie z informacjami przekazanymi nam przez dyrektor do spraw administracyjnych, jest wsparciem nie tylko dla pacjentów, ale także dla całego zespołu. Pani psycholog jest w trakcie specjalizacji klinicznej i współpracuje z personelem Ośrodka (potwierdzone w rozmowach z personelem), jednak nie jest członkiem zespołu. Nie uzyskałyśmy dokładnej informacji na pytanie, ilu pacjentów miesięcznie korzysta z pomocy psychologicznej: „niemal w każdym tygodniu są pacjenci albo para” (cytat: pani psycholog). Zgodnie z informacjami uzyskanymi od osoby zarządzającej, jedna konsultacja psychologiczna jest bezpłatna dla pacjentów Ośrodka.



Z uwagi na bardzo krótki staż pracy psychologa w wizytowanej przez nas placówce bardzo trudno jest o obiektywny, poparty przykładami, opis sytuacji. Należałoby jednak zwrócić uwagę, że – co wynikało również z wypowiedzi samej Pani psycholog w rozmowie z nami -  nie miała ona dotychczas dużej styczności z pacjentami z problemem niepłodności. Na co dzień Pani psycholog pracuje w szpitalu,  wspomniała również o konsultowaniu pacjentek np. po poronieniach, które trafiają na oddział. Wydaje się jednak, że zasadniczo grupą pacjentów z którymi Pani psycholog pracuje najczęściej nie są (zwłaszcza w szpitalu) pacjenci z problemem niepłodności. Pani psycholog potwierdziła, że w Ośrodku jest możliwość dawstwa komórek jajowych – przez pacjentki dla pacjentek. A także, że nie ma obowiązkowej konsultacji psychologicznej dla takiej dawczyni. W zakresie dawstwa wewnątrzrodzinnego Pani psycholog odpowiedziała, że nie konsultowała takich pacjentów.



Gabinet psychologiczny znajdujący się w Ośrodku jest jednocześnie gabinetem dyrektor zarządzającej.



Z rozmów z osobą zarządzającą, położnymi, lekarzem i rejestracją wyłania się obraz dużego nacisku, który Ośrodek kładzie na kwestię szkoleń personelu z umiejętności miękkich, w tym szkoleń psychologicznych. Lekarz poinformował nas, że w październiku miało miejsce  spotkanie wszystkich klinik InviMed z prof. Trojanowskim z uniwersytetu medycznego. Wówczas odbyło się kompleksowe szkolenie, na którym omawiano np. sposób podawania ręki pacjentom, budowanie relacji z pacjentami: „Były też ćwiczenia – w parach, grupach”. Lekarz przekazał nam, że ma możliwość indywidualnej konsultacji psychologicznej w zakresie swojej pracy: „Rozmowy indywidualne z psychologiem zatrudnionym w Ośrodku nt. konkretnych przypadków medycznych (pacjentów)”, ale też że jest to częstym tematem rozmów personelu we własnym gronie, np. podczas zebrań zespołu: „My na bieżąco rozmawiamy”. Personel rejestracji z kolei udzielił nam następujących informacji: „W grudniu 2014 r. było szkolenie prowadzone przez panią psycholog: Jak postępować z pacjentami w trudnych momentach”, „Warszawa  założyła platformę e-learningową w ubiegłym roku”, „Szkolenie wówczas dotyczyło dokumentacji medycznej – postępowania z dokumentacją medyczną, bezpieczeństwa danych osobowych”, „zawsze jeśli wchodzą nowe pakiety/nowe programy to są na ten temat szkolenia”.



W rozmowie z położną uzyskałyśmy zaś informacje krzyżujące się z informacjami uzyskanymi od pracowników rejestracji i potwierdzającymi się wzajemnie: „W grudniu mieliśmy szkolenie z panią psycholog – ogólne szkolenie, jak pacjenta nastawić, jak pomóc pacjentkom, jak w czasie punkcji nie uda się pobrać komórek”, „Psychologiczne szkolenia są potrzebne – bo praca z pacjentką jest bardzo trudna.”, „Z uwagi na charakter pracy mamy większą potrzebę spotkań z psychologiem i rozmowy na temat kontaktów z pacjentami.”.



Osoba zarządzająca na pytanie o szkolenia psychologiczne personelu poinformowała nas, że szkolenia są prowadzone przez psychologa zewnętrznego i odparła: „Jej obecność [nowo zatrudnionej pani psycholog – dopisek nasz]  jest dla nas bardzo cenna. Pozwala się szkolić, spotkać się na krótkich szkoleniach, ona nas ukierunkowuje do rozmów z pacjentami, jak im przekazać trudną informację, jak przekazywać pacjentom czasem trudne informacje – bardzo złe – po badaniach prenatalnych.”, „Planujemy 2-3 godzinne szkolenie z obsługi pacjenta”, „Były takie szkolenia  organizowane przez firmy zewnętrzne – sprzed dwóch lat.”, „Są cykliczne spotkania zespołów – w Warszawie. Było takie w październiku – dla lekarzy.”.



Należy zauważyć, iż informacje uzyskane od personelu Ośrodka w zakresie współpracy z psychologiem są spójne.

16. Standardy w dawstwie i biorstwie gamet oraz zarodków



Monitoring prowadzono w okresie sprzed obowiązywania Ustawy o leczeniu niepłodności, dlatego wiele z naszych obserwacji odnosi się do polityki jawnego dawstwa, dawstwa wewnątrzrodzinnego i  wyboru dawców, które obecnie są prawnie zakazane. Mimo to włączamy te uwagi do raportu, ponieważ nadal pozostają integralną częścią „Pacjenckich standardów w leczeniu niepłodności” i odnoszą się również szerzej do rekomendacji europejskich (ESHRE 2001, ESHRE 2015).



Podczas monitoringu nie udało nam się rozmawiać z żadną parą, która korzystała lub korzysta z dawstwa gamet lub zarodków. W związku z tym nie możemy przedstawić obrazu biorstwa z punktu widzenia pacjentów.



Ośrodek deklaruje, iż przestrzega zasad gromadzenia dokumentacji medycznej dawcy/ów oraz biorcy/ów zgodnie z rozporządzeniami Ministra Zdrowia.



Ośrodek nie informuje pacjentów w żadnej formie o skuteczności Ośrodka w zakresie zabiegów inseminacji domacicznej z użyciem nasienia dawcy, zapłodnienia pozaustrojowego z użyciem nasienia dawcy. Brakuje także informacji w formie pisemnej o aspektach prawnych dawstwa i biorstwa (o aktualnym stanie prawnym dawstwa gamet w Polsce z uwzględnieniem informacji  o stanie centralnej kontroli nad dawstwem lub o jej braku) oraz o aspektach psychologicznych i społecznych dawstwa (spotkania biorców z psychologiem również nie są obowiązkowym elementem procedury). W Ośrodku nie znalazłyśmy żadnych materiałów edukacyjnych poświęconych dawstwu i biorstwu gamet oraz zarodków, jak również w rozmowach z nami lekarze nie informowali, iż takie materiały (np. poradniki Powiedzieć i Rozmawiać) są pacjentom przekazywane.



Na stronie www Ośrodka znajduje się co prawda informacja dotycząca programu adopcji komórek jajowych, jednak pracownicy Ośrodka,  z którymi rozmawiałyśmy (w szczególności lekarze i dyrektor zarządzająca) zgodnie twierdzą, że InviMed Poznań Programu tego nie prowadzi (rekomendujemy zatem, aby informacje na stronie www były bardziej czytelne i dedykowane poszczególnym filiom, a mniej ogólne, ponieważ taki opis wprowadza w błąd pacjentów). Z drugiej jednak strony w metryce merytorycznej oferty Ośrodka nadesłanej do Stowarzyszenia Nasz Bocian 19 września 2014 roku znajdowały się twierdzące odpowiedzi Ośrodka na pytania o prowadzenie dawstwa komórek jajowych oraz dawstwa zarodków. Jeżeli odpowiedź odnosiła się wyłącznie do dawstwa międzypacjenckiego sugerujemy uściślenie tej informacji na stronie z powodów podanych wyżej. W niniejszym raporcie opisujemy dwa rodzaje dawstwa, jakich stosowanie deklarował Ośrodek w rozmowie z nami, to jest dawstwo nasienia oraz międzypacjenckie i wewnątrzrodzinne dawstwo komórek jajowych.



Dawstwo nasienia



Ośrodek przekazuje aktualną informację o średnim czasie oczekiwania w danym Ośrodku na nasienie dawcy (dostępne „od ręki”). Zapewnia również bezpłatne konsultacje z psychologiem (jednak nie są one rekomendowane). Po określeniu pakietu cech dawcy to lekarz prowadzący dokonuje wstępnego wyboru puli dawców, z którego ostatecznie mogą wybrać pacjenci.



Biorcom udostępniane są nieidentyfikujące informacje dot. dawców o: grupie krwi, cechach fenotypowych, wykształceniu, wieku. Ponieważ Ośrodek korzysta z zewnętrznego banku nasienia CRYOS można uzyskać rozszerzone informacji takie jak: zapis głosu, zdjęcie z dzieciństwa, list do dziecka.



Dawstwo komórek jajowych i zarodków



Adopcja komórki jajowej czy zarodka zdarza się niezmiernie rzadko, ponieważ jedynie pojedyncze pacjentki decydują się je oddać (tylko dawstwo międzypacjenckie: „nie jest tak, że my skupujemy komórki” – komentarz osoby zarządzającej.) Lekarze podczas rozmowy z nami zadeklarowali, iż możliwe jest przekazanie nadliczbowych komórek jajowych przez jedną pacjentkę drugiej pacjentce: „Kiedy pacjentka jest stymulowana – informujemy, że możemy pani zapłodnić wszystkie komórki, ale możemy zapłodnić połowę – a drugą połowę przekazać do adopcji”, „Dodajemy, że warto z decyzją poczekać do urodzenia dziecka”. Lekarz przekazał, iż kandydatce na ewentualną dawczynię rekomendowałby konsultację psychologiczną, dodając jednocześnie, iż „byłoby to trudne”. Być może zatem właściwe byłoby włączenie do programu szkoleń psychologicznych właśnie tego aspektu: w jaki sposób rekomendować pacjentom konsultacje psychologiczne. Jeśli idzie o dawstwo wewnątrzrodzinne lekarze opisywali przypadki, z jakimi się spotkali w trakcie swojej pracy w tym Ośrodku:  przypadek dawstwa pomiędzy siostrzenicą a ciotką; zdarzył się przypadek pacjentki onkologicznej, starsza siostra miała wycięte jajniki młodsza „podarowała siostrze” komórki. Z wypowiedzi lekarza: „pacjentki przyszły z planem działania”, „Z punktu widzenia prawnego i medycznego nie ma przeciwwskazań (w odniesieniu do dawstwa wewnątrzrodzinnego)”, „od strony światopoglądowej nie oceniamy”, „zalecałbym taką psychologiczną konsultację [w sytuacji dawstwa wewnątrzrodzinnego-nasz dopisek]”, ale jednocześnie nasz rozmówca dodał: „dostrzegam problem w rozmowie o skorzystaniu z porady psychologa”.



Jeden z lekarzy przywołał przykład Jugosławii, w której wprowadzono „obowiązek konsultacji u psychologa przed podejściem do procedury in vitro” [prawdopodobnie chodziło o Chorwację, gdzie na mocy poprzednich regulacji wszyscy pacjenci podchodzący do IVF mieli obowiązek odbycia konsultacji psychologicznej; po zmianie chorwackiego prawa taka konsultacja jest zalecana, ale nie obligatoryjna – dopisek nasz].



*

W przekazanych nam materiałach (otrzymują je i podpisują pacjenci) brak jest pełnej, pisemnej informacji o:

  • stosowanym przez dany Ośrodek limicie biologicznego potomstwa przypadającego na jednego dawcę/dawczynię;
  • korzystaniu z zewnętrznych banków nasienia;
  • praktykowanym systemie rekrutacji kandydatów na dawców,  w tym informacji, kto zajmuje się rekrutacją i czy jest w ten proces zaangażowany psycholog (z uwagi na korzystanie z zewnętrznego banku);
  • polityce pozyskiwania dawców z wyjaśnieniem, czy Ośrodek stosuje dawstwo pacjenckie, dawstwo wewnątrzrodzinne, dawstwo od osób niespokrewnionych i płodnych, inne (z uwagi na korzystanie z zewnętrznego banku);
  • możliwości lub braku możliwości zarezerwowania nasienia dawców celem wykorzystania go przy staraniach o kolejne dzieci, aby móc zachować pokrewieństwo  genetyczne rodzeństwa (przy nasieniu dawcy z zewnętrznego banku nasienia jest to proces skomplikowany)
  • praktykowanych panelach badań wymaganych od kandydatów na dawców

W materiałach, które uzyskałyśmy podczas monitoringu (otrzymują je i podpisują pacjenci) znajdują się informacje o anonimowości dawstwa.

17. NASZE REKOMENDACJE



Zamieszczamy nasze rekomendacje w dwóch osobnych działach: dobrych praktyk oraz rekomendacji



Dobre praktyki:

  1. Uwagę zwraca zaangażowanie personelu, zarówno lekarzy, jak i położnych oraz pracownic rejestracji. Wielu rozmowom z nami towarzyszyły pogłębione komentarze i refleksje personelu odnośnie sytuacji pacjentów, empatycznego podejścia do problemu niepłodności i traktowania niepłodności jako problemu partnerskiego;
  2. Polityka Ośrodka dotycząca prawa do intymności pacjentów wygląda na realizowaną bez zarzutu począwszy od zaplanowania rozmieszczenia pokojów do pobierania nasienia oraz ich estetycznego urządzenia, a skończywszy na wdrożeniu komputerowego systemu monitorowania wizyt, aby nie zakłócać przebiegu badania ginekologicznego przez personel;
  3. Z wywiadów  wynika, że Ośrodek zapewnia personelowi szkolenia psychologiczne (różnorodne zagadnienia, kształtowanie umiejętności miękkich), szkolenia te faktycznie się odbywają i organizowane są regularnie. O ile deklarację organizacji szkoleń składa wiele Ośrodków, w trakcie rozmów z personelem Invimed Poznań potwierdziłyśmy, iż informacja o szkoleniach, ich różnorodności i tematach krzyżuje się w rozmowie z każdym rozmówcą, niezależnie od tego, jaką funkcję pełni w Ośrodku;
  4. Pozytywną uwagę należy zwrócić na jakość materiałów edukacyjnych udostępnionych w poczekalni. Choć wszystkie materiały są materiałami własnymi sieci Invimed, prezentują sobą bardzo dobrą jakość i używa się w nich propacjenckiego języka;

Rekomendacje:

  1. Sugerujemy uzupełnienie cennika na stronie o wszystkie zabiegi i badania oferowane przez Ośrodek;
  2. Rekomendujemy uzupełnienie biogramów i zdjęć personelu na stronie internetowej Ośrodka (psycholog, personel recepcji, położne/pielęgniarki);
  3. Rekomendujemy zweryfikowanie treści dokumentacji podpisywanej przez pacjentów;
  4. Sugerujemy zweryfikowanie informacji dotyczących skuteczności Kliniki w leczeniu niepłodności wraz z podaniem indywidualnej skuteczności Ośrodka oraz uzupełnieniem metodologii (jaka grupa wiekowa, jakie założenie pomiarowe, jaka liczba cykli, jaka metoda leczenia);
  5. Rekomendujemy włączenie do materiałów edukacyjnych dla pacjentów informacji o dawstwie i biorstwie gamet/zarodków z uwzględnieniem stanu prawnego dawstwa oraz aspektów psychologicznych i społecznych, w tym także udostępnienie pacjentom poradników na ten temat (np. bezpłatne poradniki „Powiedzieć i Rozmawiać”);
  6. Sugerujemy umieszczenie na stronie WWW informacji o internetowych grupach wsparcia dla pacjentów i korzystanie z tego źródła również w pracy z pacjentami, szczególnie że część funkcjonujących serwisów pacjenckich podlega ścisłej moderacji merytorycznej i jest prowadzona w zgodzie z rekomendacjami medycznymi PTG i PTMR , więc stanowi rzetelne i wiarygodne źródłoinformacji ( www.nasz-bocian.pl, www.powiedziecirozmawiac.pl, www.nieplodnoscboli.pl);
  7. Lista publikacji, którą warto uwzględnić na stronie WWW dla pacjentów lub włączyć do informacji pisemnych:



Poradniki:

Zajść w ciążę. Przewodnik dla par, Piotr Pierzyński, Wydawnictwo CMR
Jak szybko zajść w ciążę, Christopher Wiliams, Wydawnictwo Purana
Niepłodność. Pomoc medyczna i psychologiczna, Bogna Pawelec, Wojciech Pabian, Wydawnictwo Słowa Smak
Opowieści terapeutyczne o niepłodności, Bogda Pawelec, Wydawnictwo Feeria
Drogi ku płodności, wszystko o leczeniu, diagnostyce i metodach wsparcia w niepłodności, pod red. Zacharek, Wydawnictwo Zacharek Dom Wydawniczy
Kiedy dziecko każe na siebie czekać, Marie Mornet, Michel Mornet, Wydawnictwo Esprit
 

Publikacje popularnonaukowe i beletrystyka:

Doświadczenie In Vitro. Niepłodność i nowe technologie reprodukcyjne w perspektywie antropologicznej, autorzy: Magdalena Radkowska-Walkowicz, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
Płodność. Powrót do źródeł, Małgorzata Zimoń, Marcin Zimoń, Wydawnictwo Inspiracje
O śmierci, seksie i metodzie in vitro, Zdzisława Piątek, Wydawnictwo Universitas
Dzieci z chmur. Opowieść o adopcji i macierzyństwie, Justyna Bigos, Beata Mozer, Wydawnictwo Nasza Księgarnia
Dawanie życia. Problemy wspomagania rozrodu człowieka, pod red. Janusza Gadzinowskiego, Janusza Wiśniewskiego i Leszka Pawelczyka, Wydawnictwo Filozofia i Logika
Dziecko ze szkła. In vitro – moja droga do szczęścia, Dagmara Weinkiper-Halsing, Wydawnictwo E-media
Niepłodność, Seli Emre, Wydawnictwo Urban & Partner
Niepłodność. Szkoła przetrwania, Judith C. Daniluk, Wydawnictwo Sensus
Płodność, niepłodność, bezpłodność, Kaye Philippa, Wydawnictwo PZWL
 

Publikacje naukowe:

Niepłodność i rozród wspomagany, pod red. Jerzego Radwana i Sławomira Wołczyńskiego, Wydawnictwo Termedia
Algorytmy diagnostyczno-lecznicze w niepłodności, pod red. Sławomira Wołczyńskiego i Michała Radwana, Instytut Medycyny Pracy
Niepłodność. Zagadnienie interdyscyplinarne, pod red. Emilii Lichtenberg-Kokoszki, Oficyna Wydawnicza IMPULS
 

18. Komentarz osrodka do raportu

Data wypełnienia ankiety
Zobacz ankietę
Zaloguj się aby wypełnić ankietę.