INVIMED Europejskie Centrum Macierzyństwa Wrocław

Istnieje od 2006 roku

  • bierze udział w monitoringu Stowarzyszenia NASZ BOCIAN
  • jest Realizatorem programu refundacji in vitro
  • raportuje przeprowadzone zabiegi IUI i IVF w ramach European IVF Monitoring od roku 2010
  • zapoznał się z oczekiwaniami pacjentów spisanymi w postaci Standardów Pacjenckich
  • deklaruje stosowanie standardów terapeutycznych PTG SPiN i PTMR
  • personel Ośrodka uczestniczy w szkoleniach ESHRE i posiada certyfikaty ESHRE
  • zapewnia swoim pacjentom bezpośredni dostęp do opieki psychologicznej w ramach leczenia niepłodności
  • posiada certyfikat ISO i/lub CMJ

Dane placówki

Nasza lokalizacja

Raport finalny 2015

 

Nazwa OśrodkaInvimed Wrocław
Data przeprowadzonego monitoringu24.02.2015

Spis treści raportu:

1. Podstawowe informacje o Ośrodku

2. Opis Ośrodka

3. Strona www Ośrodka, rzetelność informacji i przejrzystość pracy Ośrodka wobec pacjenta

4. Program refundacyjny

5. Rejestracja wizyty

6. Wizyta lekarska: przebieg wizyty

7. Opieka nad mężczyzną

8. Opieka nad kobietą

9. Umowy z NFZ

10. Prawo: umowy cywilnoprawne i prawa pacjenta

11. Prawo do intymności i obecności osoby bliskiej

12. Prawo do dokumentacji medycznej

13. Osoby niepełnosprawne i ich prawo do leczenia

14. Pary nieheteroseksualne

15. opieka psychologiczna

16. Standardy w dawstwie i biorstwie gamet oraz zarodków

17. NASZE REKOMENDACJE

18. Komentarz osrodka do raportu

1. Podstawowe informacje o Ośrodku



Ośrodek przestrzega algorytmów diagnostyczno-terapeutycznych Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu oraz Sekcji Płodności i Niepłodności Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Ośrodek raportuje swoje wyniki do ESHRE od 2010 roku oraz ma wdrożony system zarządzania jakością ISO 9001:2008. Personel Ośrodka posiada członkostwo w ESHRE, uczestniczy w szkoleniach ESHRE i posiada certyfikaty ESHRE (trzech embriologów ma certyfikaty Clinical Embryologist ESHRE, w tym jeden certyfikat Senior Clinical Embryologist). Ośrodek zadeklarował znajomość „Pacjenckich standardów w leczeniu niepłodności 2014” przygotowanych przez Stowarzyszenie NASZ BOCIAN. Ośrodek nie wykonuje badań/zabiegów w ramach umowy z NFZ, ale kieruje pacjentów na badania do ośrodków, w których takie badania można wykonać. Informacja o możliwości wykonania badań w ramach NFZ przekazywana jest przez lekarza podczas wizyty.



Sytuacja badawcza



Monitoring odbywał się w dniu regularnej pracy Ośrodka. Wydaje się, iż Ośrodek podejmował próby umówienia nas na rozmowę z konkretnymi pacjentkami, jedna z pacjentek relacjonowała: „Pan doktor dzwonił do mnie i prosił żebym przyszła, chociaż wizyta i tak była przewidziana”. Udało nam się jednak porozmawiać również z pacjentkami „przypadkowymi”. W trakcie monitoringu czuwała nad nami osoba zarządzająca, uczestniczyła ona również  w rozmowach z personelem: rozmowy z lekarzem, położną i pracownikami rejestracji odbywały się w jej obecności, ponieważ jako miejsce ich przeprowadzenia wskazano pokój pani dyrektor, która w tym czasie pracowała, ale również słyszała każdą z rozmów. Dla rozmów z pacjentami udostępniono nam osobny pokój, gdzie intymność i anonimowość rozmów została zachowana.

2. Opis Ośrodka



Ośrodek mieści się w niezależnym, nowoczesnym budynku, w którym swoją siedzibę mają również inne instytucje i firmy. Budynek jest wielokondygnacyjny, Ośrodek zajmuje piętro trzecie i pacjenci udający się na wizytę mogą skorzystać z windy. Naprzeciwko wejścia do Ośrodka znajduje się rejestracja, w holu nie zauważono tablicy informacyjnej ze spisem pracowników, brakowało również informacji z wyszczególnieniem oferowanych usług oraz cennika. Na kontuarze recepcyjnym została udostępniona Europejska Karta Praw Pacjenta. Rejestracja zajmuje sporą przestrzeń: przy każdym stanowisku rejestracyjnym znajduje się fotel dla pacjenta. W ramach tej przestrzeni, ale w odpowiedniej odległości od lady recepcyjnej, znajdują się dodatkowe krzesła dla pacjentów, na wypadek kolejki do rejestracji (takowej nie zauważyłyśmy w dniu monitoringu, rejestracje odbywały się na bieżąco).  Z obserwacji wynikało, że personel Ośrodka zachowywał się dyskretnie, mówił przyciszonym głosem, inni pacjenci nie słyszeli rozmów. Poczekalnię stanowi korytarz, z którego wchodzi się do poszczególnych gabinetów. Przestrzeń poczekalni oraz ilość krzeseł jest wystarczająca dla potrzeb pacjentów, udostępniono również toaletę dla oczekujących pacjentów (stan czystości bez zarzutu). Oczekujący pacjenci mają dostęp do bezpłatnej kawy, herbaty, wody.  Laboratorium znajduje się bezpośrednio pomiędzy dwoma pokojami pobrań.

3. Strona www Ośrodka, rzetelność informacji i przejrzystość pracy Ośrodka wobec pacjenta



Strona WWW



Ośrodek posiada swoją stronę internetową, jest to strona wspólna dla wszystkich Ośrodków sieci Invimed.  Przewidziano na niej podstrony dla każdej z placówek zawierające szczegóły związane z ofertą, cennikiem i specyfiką każdego z Ośrodków sieci, stąd niektóre informacje można uzyskać dopiero po rozwinięciu podstrony dotyczącej konkretnego Ośrodka, po kilkukrotnym przejściu przez podstrony.



Na stronie widnieją informacje o przygotowaniu do badań/zabiegów, także informacje o ich przebiegu.  Na stronie brakuje jednak wyczerpujących informacji o skuteczności poszczególnych procedur, metodologii obliczania skuteczności oraz o polityce Ośrodka dotyczącej liczby transferowanych zarodków.  Na stronie znajdują się ponadto biogramy personelu ze zdjęciami: lekarzy i embriologów. Brakuje biogramów położnych i pielęgniarek. Dane teleadresowe są łatwe do znalezienia, jednak podano numer do ogólnopolskiej infolinii wspólnej dla wszystkich Ośrodków. Bezpośrednio ze strony WWW można wysłać wiadomość do Ośrodka wrocławskiego, gdzie zamieszczono też informację, iż Ośrodek skontaktuje się zwrotnie w ciągu jednego dnia roboczego. Nie ma możliwości zapisania się na wizytę przez Internet.



W ramach wywiadu rejestracja przekazała informację, że istnieje możliwość zapoznania się z wynikami badań przez Internet. W wywiadzie pacjenckim uzyskano informację, że w praktyce oznacza to mailowe otrzymanie wyników badań.



Jeśli idzie o linię dyżurną dla pacjentów:



Ośrodek nie prowadzi całodobowej linii dyżurnej, tym niemniej pacjentki w trakcie leczenia dostają numer telefonu i adres e-mail do lekarza prowadzącego (Ośrodek przyjął zasadę, iż pacjenci prowadzeni są przez jednego lekarza w trakcie całego procesu leczenia): „Lekarz odpowiada na e-maile, mam też nr telefonu.”, „lekarz odpowiadał nawet od razu na maile”, „nie było problemu z kontaktem, dostałam numer komórki i lekarz odbierał” (cytaty: pacjentki).



Jeśli idzie o materiały informacyjne dostępne w Ośrodku:



Każdy pacjent przy pierwszej wizycie otrzymuje teczkę (potwierdził to wywiad pacjencki) zawierającą publikacje własne sieci Invimed:  „Razem tworzymy rodzinę” oraz „Poradnik dla pacjentów”. W poczekalni udostępniono też broszury informacyjne dotyczące opisu wybranych badań i zabiegów, takich jak histeroskopia czy sonoHSG. „Poradnik dla pacjentów” jest publikacją bardziej rozbudowaną i wielostronicową;  przybliża zagadnienie leczenia dostarczając wielu istotnych dla pacjentów informacji, począwszy od spisu badań niezbędnych i dodatkowych, poprzez objaśnienie (również w postaci czytelnych grafów) różnych zabiegów i procedur, a skończywszy na informacji o pomocy psychologicznej, która – cytując poradnik - jest „stałym elementem procesu leczenia w klinikach Invimed”. Zauważamy również z uznaniem, iż poradnik otwierają słowa: „Problem niepłodności, niezależnie od strony po której leży – mężczyzny czy kobiety – zawsze dotyczy pary!”. Pozostałe broszury dotyczą zagadnień ogólnych („męskie sprawy”, „zdrowie kobiety”), jak również szczegółowych informacji o poszczególnych badaniach czy zabiegach („cytologia”, „sono-HSG”, „histeroskopia”). W broszurach szczegółowych zawarto opis wskazań do danego zabiegu, opis przebiegu i przygotowania, w niektórych broszurach znajduje się również bardzo skrótowy opis możliwych powikłań.



Rozmówczynie - pacjentki w większości potwierdziły otrzymywanie, głównie od lekarza prowadzącego, wystarczających informacji zarówno ustnych jak i pisemnych o wszystkich aspektach leczenia: „czuję się objęta bardzo profesjonalną opieką”, „ja sama ograniczałam wiedzę do minimum, czerpałam ją tylko z „Naszego Bociana”, mam zaufanie do lekarza” (cytaty: pacjentki).



Jeśli idzie o politykę informacji o kosztach leczenia w Ośrodku: 



Na stronie internetowej w zakładce poświęconej Invimedowi Wrocław udostępniono cennik obowiązujący w Ośrodku wrocławskim. Cennik na stronie WWW różni się jednak od tego przekazanego nam przez osobę zarządzającą w formie pisemnej (wydruk załączony do dokumentacji). Np. na stronie znajdują się ceny za „pakiety”, zaś w cenniku drukowanym zawarte są ceny poszczególnych badań/zabiegów/procedur bez informacji o istnieniu pakietów. Natomiast ceny wizyt są takie same w obu wersjach cennika. Dodatkowe rabaty przysługują pacjentom posiadającym kartę Medicover, mają oni zniżki na część badań/zabiegów/konsultacji, niektóre z nich mogą się nawet odbyć bezpłatnie.  Istotne jest, iż rabaty wynikające z posiadania karty Medicover dotyczą obojga pacjentów w parze, nawet jeśli tylko jeden z nich jest posiadaczem karty. Stwierdzona przez nas niezgodność cenników mogła wynikać z faktu, iż w przededniu monitoringu sieć Invimed dokonała planowanej zmiany i aktualizacji strony WWW, która w nowej odsłonie ukazała się w niedzielę, 22 lutego 2015, zaś monitoring miał miejsce dwa  dni później.



Jeśli idzie o procedurę składania skarg:



Pacjenci mogą złożyć skargę na pracę Ośrodka w formie ustnej, mailowej bądź wykorzystując w tym celu druki reklamacyjne dostępne w rejestracji. Skarga jest rozpatrywana przez dyrektora placówki, a forma odpowiedzi jest uzależniona od formy złożonej skargi (skargi ustne odpowiadane są ustnie, mailowo- drogą elektroniczną etc.). Pacjenci mogą się odwołać od odpowiedzi na skargę. Osoba zarządzająca zapytana o to, czy w ostatnim roku Ośrodek zarejestrował skargi od pacjentów, a jeśli tak – czego dotyczyły, odparła twierdząco: „było kilka skarg, dotyczyły przeważnie opóźnień wizyt”.



Jeśli idzie o politykę informacyjną Ośrodka o skuteczności zabiegów:



Na stronie WWW podane są statystyki zbiorcze dotyczące wszystkich placówek Invimed. Nie ma statystyk Ośrodka traktowanych rozłącznie i wskazujących jego indywidualną skuteczność w zakresie oferowanych procedur. Z analizy strony WWW i materiałów dostępnych w Ośrodku wynika, iż Ośrodek nie zapoznaje pacjentów z rzetelnymi (tj. opisanymi metodologicznie) informacjami o efektach leczenia. Na stronie WWW można znaleźć jedynie zdawkowe informacje:



 „89% ciąż”

„aż 9 na 10 par spełnia z nami marzenie o dziecku”

 „43% pacjentek in vitro i 65% pacjentek z programu adopcji komórek jajowych zachodzi w ciążę już po pierwszej próbie.”

„skuteczność leczenia jest wysoka. Wynosi aż 43 %. Obliczona została na podstawie zestawienia zawierającego wyniki leczenia IVF, ICSI oraz IMSI. Przedstawione dane dotyczą kobiet ze wszystkich grup wiekowych”



Nie podaje się jednak metodologii żadnego z tych wyników. Zauważamy, iż podanie wyróżnionej informacji „89% ciąż” może wprowadzać pacjentów w błąd co do szacowania skuteczności procedury in vitro w ich przypadku, ponieważ nie podano informacji o tym, czy jest to wynik dotyczący skuteczności w przeliczeniu ciąży na transfer, ciąży na cykl czy może jest to wynik kumulatywny (policzone wszystkie ciąże niezależnie od metody, jaką się posłużono i niezależnie od ilości prób in vitro/inseminacji przypadających na uzyskanie jednej ciąży). Taka informacja odnosi się częściowo jedynie do in vitro i do programu adopcji komórek jajowych, przy czym Invimed nie wyjaśnia, czy mowa o ciążach biochemicznych czy klinicznych, jakiej grupy wiekowej dotyczy ten wynik, czy odnosi się on do transferu zarodków świeżych czy mrożonych. Odbiorcy strony może być zatem trudno zorientować się w czytelności tych statystyk. Brak podanej metodologii uniemożliwia pacjentom wnioskowanie o skuteczności sieci Invimed, a szczególnie uniemożliwia wnioskowanie o skuteczności konkretnej placówki w ramach sieci.



Jedna z rozmówczyń-pacjentek powiedziała: „lekarz procentów unikał, starał się mówić o pozytywach, szanse 50 na 50”.



Jeśli idzie o politykę SET (transfer pojedynczego zarodka) w Ośrodku:



Pomimo uzyskania w rozmowie z lekarzem zapewnienia, iż informacja o ryzyku związanym z transferem więcej niż jednego zarodka jest przekazywana pacjentom podczas wizyty, ani na stronie Ośrodka, ani na stronie sieci Invimed, ani w materiałach edukacyjnych nie znalazłyśmy informacji o polityce SET,  ani żadnej wzmianki o pojęciu SET. Z materiałów wynika, iż ilość transferowanych zarodków ustala każdorazowo lekarz w porozumieniu z pacjentami, oraz iż ta ilość nie może być większa niż dwa zarodki:



„Aby zmniejszyć ryzyko ciąży mnogiej i związanego z nią, często występującego porodu przedwczesnego, zespół lekarzy w klinikach Invimed zaleca podawanie nie więcej niż jednego lub 2 zarodków”. (broszura informacyjna, część „Skutki uboczne leczenia”)



 Doceniając klarowne komunikowanie limitu, zwracamy uwagę, iż zgodnie z zaleceniami ESHRE dotyczącymi SET i eSET warto jasno informować pacjentów również o założeniach polityki SET związanej z bezpieczeństwem kobiet i płodów/dzieci, jak również o ryzyku związanym z transferowaniem więcej niż jednego zarodka. Informacje na ten temat pozwalają pacjentom nie tylko przyjąć do wiadomości założenia Ośrodka, ale przede wszystkim zrozumieć, z czego te założenia wynikają i że ich celem jest ich własne położnicze bezpieczeństwo.



Pacjentki, z którymi przeprowadzono wywiady, potwierdziły otrzymanie ustnych wyjaśnień od lekarza odnośnie ryzyka ciąży mnogiej. Deklarowano, iż przekazane informacje były dla pacjentek zrozumiałe i satysfakcjonujące.

4. Program refundacyjny



Ośrodek jest realizatorem Narodowego Programu Leczenia Niepłodności od lipca 2013 roku. Na stronie WWW podane są wyczerpujące informacje dotyczące samego programu refundacyjnego i warunków jego uczestnictwa (osobna zakładka „in vitro z refundacją”)  włącznie z informacją, jakie dokumenty pacjenci powinni przynieść na pierwszą wizytę. Na stronie znajduje się także odesłanie do regulaminu programu Ministerstwa Zdrowia dotyczącego refundacji in vitro, brakuje jednak odesłania na stronę programu (www.invitro.gov.pl).



Wzorce dokumentów, które podpisują pacjenci po zakwalifikowaniu się do programu refundacyjnego, nie są publikowane na stronie www, ale są przekazywane pacjentom na początku procesu leczenia, z odpowiednim wyprzedzeniem, pozwalającym na zapoznanie się z nimi. Według zapewnień uzyskanych w trakcie wywiadów z osobą zarządzającą Ośrodkiem, lekarzem i personelem Ośrodka pacjenci korzystający z MZ nie są traktowani inaczej niż pacjenci komercyjni:  zasady umawiania na wizyty oraz traktowanie pacjentów korzystających z refundacji i pełnopłatnych są jednakowe, co potwierdziłyśmy w wywiadach z pacjentkami.

5. Rejestracja wizyty



Rejestracja wizyty możliwa  jest osobiście lub telefonicznie, brak możliwości umawiania wizyt przez Internet. Infolinia jest wspólna da wszystkich ośrodków sieci Invimed. Zgodnie z wypowiedziami pracowników rejestracji, czas oczekiwania na pierwszą wizytę w Ośrodku wynosi około tygodnia.



Czas trwania pierwszej wizyty, tak zwanej informacyjnej,  w relacji pacjentów oraz lekarza wymosi około 20- 40 minut. Czas trwania standardowej wizyty w procesie leczenia był szacowany przez pacjentów na ok. 15-20 minut i ta estymacja pokryła się również z wypowiedzią lekarza.  Pacjentki deklarowały, iż był to czas wystarczający, aby można było zadać pytania i wyjaśnić wątpliwości: „miałam dużo pytań, ale mogłam je zadać”.  Zasady umawiania wizyt pełnopłatnych i z programu refundacyjnego są w relacji pacjentów takie same, tym niemniej z powodu limitów zdarzają się „kolejki” do in vitro w ramach programu rządowego. Wynika to z tego, iż pula przyznanych środków jest dzielona na okresy i procedury wykonywane są sukcesywnie, aby nie było sytuacji, w której cały limit zostanie wykorzystany w pierwszych miesiącach roku. Rozmowom z personelem i z pacjentami na ten temat towarzyszyły częste uwagi naszych rozmówców, że przyznany Ośrodkowi limit jest zbyt mały na możliwości Ośrodka i zainteresowanie pacjentów.

Mimo, że pacjenci umawiani są na konkretną godzinę, opóźnienia w oczekiwaniu na wizytę zdarzają się, ale zazwyczaj nie przekraczają 30 minut. O ewentualnych opóźnieniach informują pracownicy już podczas rejestracji wizyty, co potwierdziłyśmy w rozmowach z pacjentami.



Wszyscy pacjenci deklarowali, iż otrzymywali paragony oraz rachunki, a Ośrodek przyjmował również płatności bezgotówkowe.



Pacjenci w rozmowach z nami podkreślali szczególnie dyskrecję pracy rejestracji.

6. Wizyta lekarska: przebieg wizyty



Z wywiadów z pacjentami wynika, iż lekarz zwraca się do pacjentów Pan/Pani oraz jest „komunikatywny i otwarty” (cytat: pacjentka). W relacjach pacjentów informacje udzielane są zrozumiałym językiem, jest możliwość zadawania pytań, pacjenci nie czuli się zbywani. Ośrodek przyjął procedurę schematu wizyty, ale jest to procedura ustna (źródło: osoba zarządzająca), jednakże lekarz przekazał nam informację, iż taka procedura została spisana i zawiera między innymi protokoły, zalecenia i pisemne podsumowanie wizyty. Z rozmów z pacjentami wynikało, iż  na wizytę składają się następujące elementy: zaproponowanie planu postępowania/leczenia, omówienie rodzaju, przebiegu i kolejności zalecanych badań oraz zabiegów a także omówienie kosztów zalecanych badań i zabiegów. Wypowiedzi pacjentów w powyższym zakresie były zgodne. Rozbieżne odpowiedzi otrzymałyśmy natomiast  na pytanie, czy pacjenci dostają pisemne podsumowanie wizyt (większość pacjentów odpowiedziała przecząco), deklarowano jednak, iż lekarz podsumowuje wizytę ustnie i upewnia się czy pacjent zrozumiał proponowany plan postępowania. Wszyscy pacjenci przekazali, iż dostawali pisemne dawkowanie przepisanych leków.



Z wywiadów wynika, że pacjentom polecane są materiały o leczeniu niepłodności i poradniki pacjenta: „Dostaliśmy materiały na pierwszej wizycie”.



Dobrą praktyką Ośrodka jest to, że wszystkie badania/zabiegi ujęte są w postaci materiałów drukowanych przekazywanych pacjentom na wizycie. Znajdują się w nich informacje o przebiegu, przygotowaniu oraz możliwych skutkach ubocznych.



W deklaracji personelu położnicznego i rejestracji wizyty nie są zakłócane wejściem osób trzecich. Potwierdziły to wszystkie pary pacjentów, z którymi rozmawiałyśmy. Podczas wizyt pacjentom mogą towarzyszyć osoby bliskie, co zadeklarował personel, a potwierdzili pacjenci. Podczas obserwacji i wywiadów nie zauważono  żadnych złych czy niepokojących praktyk w tym zakresie.

7. Opieka nad mężczyzną



W Ośrodku znajduje się dyskretnie wydzielona tzw. strefa panów. Znajdują się tam dwa zamykane od wewnątrz pokoje do oddawania nasienia. Zgodnie z naszą obserwacją pokoje te wydają się zapewniać poczucie komfortu i intymności: znajduje się w nich kanapa, telewizor oraz materiały o charakterze erotycznym. Pacjenci korzystający z pokoju mają dostęp do umywalki oraz ubikacji.  W pokojach nie ma śluzy/okienka do przekazywania materiału bezpośrednio do laboratorium. Jak podaje osoba zarządzająca, pacjenci źle reagowali na takie okienka, w związku z czym zrezygnowano z nich po sugestii pacjentów.  Przyjęta obecnie procedura oddawania nasienia zawiera następujące elementy opisane przez położną oraz osobę zarządzającą, a potwierdzone przez wszystkich pacjentów, z którymi rozmawiałyśmy: pacjent zgłasza się w rejestracji, legitymuje i uzupełnia formularz osobowy. Pracownicy Ośrodka wypisują naklejkę z danymi pacjenta i umieszczają ją na pojemniku do oddawania nasienia. Personel zaprowadza pacjenta do pokoju do oddawania nasienia, przekazuje klucz do pokoju. Po oddaniu próbki pacjent zwraca klucz w rejestracji, co stanowi sygnał dla personelu, że próbka czeka w pokoju i ma być przekazana do laboratorium.  Pacjenci pytani o to, czy całość procedury była dla nich krępująca, odpowiadali, że została zorganizowana w sposób komfortowy: „bardzo dyskretnie, wszelkie zasady zachowane: zwracam na to uwagę, szczególnie jeśli chodzi o badanie nasienia”, „dyskrecja jest tu bardzo pilnowana, nawet badanie nasienia odbywa się dyskretnie”.



W pokoju do oddawania nasienia przewidziano miejsce dla partnerki, jeśli takie jest życzenie pary. Oddanie nasienia w domu jest możliwe wyłącznie za zgodą lekarza, położna stwierdziła jednak: „nie przyjmujemy próbek z domu”. W rejestracji dostępne są bezpłatne prezerwatywy bez środka plemnikobójczego, ale pacjenci korzystają z nich sporadycznie.

8. Opieka nad kobietą



W Ośrodku znajduje się pięć gabinetów ginekologicznych. Wszystkie pomieszczenia są nowe, czyste i komfortowo urządzone. Przy biurku lekarza znajdują się trzy krzesła dla lekarza, dla pacjentki oraz osoby towarzyszącej (każdej wskazanej przez pacjentkę osoby, jak wynikało z rozmów z personelem). Pacjentki mają zapewnioną intymność podczas badań. Do gabinetów przylegają dostosowane do osób niepełnosprawnych, zamykane od wewnątrz łazienki, które nie są dzielone z innymi gabinetami. Stan czystości łazienek w dniu monitoringu był bez zarzutu, w każdej znajdowała się umywalka, sedes oraz bidet, dostępne były również środki higieny osobistej oraz jednorazowa odzież.



Podczas badań/zabiegów lekarz informuje o podejmowanych czynnościach, co potwierdziły pacjentki w wywiadach. Zasada informowania pacjentek na bieżąco o tym, co w danym momencie dzieje się w trakcie badania wynika z doświadczenia lekarzy, a nie ze spisanej procedury (źródło: lekarz).



Po zabiegach pacjentki mają dostęp do jednego pomieszczenia pielęgnacyjnego wyposażonego w pięć łóżek z jednorazową bielizną pościelową. Możliwe jest odseparowanie łóżek za pomocą kotary.  Pacjentkom po zabiegach udostępnia się wodę pitną, którą przynosi pielęgniarka, co relacjonowały nasze rozmówczynie - pacjentki. Pomieszczenie pielęgnacyjne ma bezpośredni dostęp do dostosowanej do osób niepełnosprawnych łazienki, która jest czysta, wyposażona w sedes i bidet, znajdują się w niej środki higieny osobistej. Pacjentki przygotowujące się do zabiegów dostają jednorazową odzież, rzeczy osobiste zostawiają w zamykanych na klucz szafkach. Wszystkie powyższe informacje zostały skrzyżowane z wypowiedziami pacjentek i były w tym zakresie spójne. Możliwe jest odseparowanie łóżek za pomocą kotary. Pacjentkom przebywającym w pomieszczeniu pielęgnacyjnym po  zabiegach nie mogą towarzyszyć osoby bliskie. Ta zasada wynika z przyjętej w Ośrodku polityki zapewnienia pacjentkom poczucia intymności rozumianej jako „każda pacjentka ma prawo do intymności, obecność osoby bliskiej może zakłócać komfort pozostałych pacjentek”. Zwracamy jednak uwagę, iż skoro w pomieszczeniu zainstalowano kotary i możliwe jest wydzielenie przestrzeni przy każdym łóżku, być może udałoby się zrealizować prawo do obecności osoby bliskiej bez naruszania prawa do intymności pozostałych pacjentek. Pacjentki są otoczone opieką personelu, który przychodzi i sprawdza samopoczucie, co również potwierdziły wszystkie pacjentki.

9. Umowy z NFZ



Ośrodek nie wykonuje świadczeń w ramach umowy z NFZ. O możliwości wykonania badań/zabiegów w ramach NFZ informuje lekarz podczas wizyty, odsyłając do innych placówek we Wrocławiu  (źródło: osoba zarządzająca). Pacjentki pytane o to, czy były informowane przez lekarza o możliwości wykonania niektórych zabiegów w ramach Funduszu z reguły odpowiadały, że nie interesowały się taką możliwością: „Wiem o tym, ale na NFZ trzeba długo czekać, więc  zdecydowałam się na komercję”.

10. Prawo: umowy cywilnoprawne i prawa pacjenta



Ośrodek dostarczył dokumentację drogą elektroniczną przed monitoringiem i była to dokumentacja wspólna dla wszystkich placówek sieci Invimed. Ponadto dokumentacja została również przekazana w dniu monitoringu w formie wydruków przez osobą zarządzającą i składały się na nią:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro – dla pacjentów z Programu rządowego
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro – dla pary
  3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą  in vitro – dla samotnej pacjentki
  4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą  in vitro – dot. transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy – dla pary
  5. Zgoda na leczenie niepłodności metodą  in vitro – dot. transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy – dla samotnej pacjentki
  6. Zgoda na leczenie niepłodności metodą  in vitro – dla biorczyni uczestniczącej w  programie adopcji oocytów (pary)
  7. Zgoda na leczenie niepłodności metodą  in vitro – dla samotnej pacjentki-biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów
  8. Zgoda na użycie nasienia dawcy ( dla pary)
  9. Zgoda na użycie nasienia dawcy ( formularz dla samotnej pacjentki)
  10. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie zarodków
  11. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie oocytów
  12. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie nasienia
  13. Zgoda na zniszczenie przechowywanych oocytów/nasienia
  14. Zgoda na transfer rozmrożonych zarodków
  15. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej (dla pary)
  16. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej ( formularz dla samotnej pacjentki
  17. Regulamin organizacyjny podmiotu leczniczego działającego pod firmą Invimed- T Sp. zo.o.

Analizie poddano dokumentację drukowaną przekazaną w dniu monitoringu. W stosunku do dokumentacji przekazanej drogą elektroniczną wystąpiły pewne różnice, więc zdecydowałyśmy się na analizę dokumentacji dostępnej realnie w Ośrodku i udostępnionej przez osobę zarządzającą.



W wywiadach z pacjentami uzyskano informację, iż wzorce dokumentacji są przekazywane pacjentom co najmniej 24 godziny przed planowanym zabiegiem. Dwie z wywiadowanych pacjentek poinformowały nas, iż nie otrzymały kopii podpisanych przez siebie dokumentów. Reszta pacjentek zadeklarowała, że kopie zostały im przekazane. W rozmowie z osobą zarządzającą zapytałyśmy, czy zapisy w zgodach są negocjowalne i otrzymałyśmy odpowiedź przeczącą, jednak jednocześnie osoba zarządzająca dodała: „lecz zmiany są możliwe, kilka razy były zmieniane po sugestiach pacjentów”. Nie umiemy zinterpretować, czy ta uwaga odnosiła się do negocjowalności zapisów w indywidualnym przypadku, czy też do sytuacji, w której pod wpływem szeregu sugestii ze strony pacjentów Ośrodek zdecydował się wprowadzić zmiany ogólne. Zwróciłyśmy również uwagę, iż treści formularzy zgód są przygotowane oddzielnie dla par oraz samotnych pacjentek, co jest bardzo dobrą praktyką (monitoring został przeprowadzony w okresie sprzed obowiązywania Ustawy o leczeniu niepłodności, która nie przewiduje dostępu do leczenia metodami wspomaganego rozrodu dla kobiet samotnych i par jednopłciowych).



 Z uwagi na fakt, że analiza umów pod kątem formalno-prawnym stanowi tylko jeden  z celów prowadzonego monitoringu, poniżej przedstawione zostaną najważniejsze wątpliwości:



Dokumenty są przygotowane wyczerpująco jeśli idzie o część zawierającą informację o potencjalnych skutkach ubocznych i powikłaniach zabiegów, opisy przebiegu procedur i ich skuteczność.  Pacjenci, który przystępują w Ośrodku do procedur komercyjnych, podpisują zgody na przeprowadzenie procedur medycznych. Niektóre ze zgód maja charakter uzupełniający w stosunku do zgód wiodących, tj. Zgód na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro.



Pacjenci zakwalifikowani do programu refundacyjnego podpisują dokumenty dedykowane dla nich, głównym jest „Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro (Dla pacjentów z Programu leczenie niepłodności metodą Zapłodnienia Pozaustrojowego na lata 2013-2016)” oraz dodatkowe dokumenty wymagane przez Ministerstwo Zdrowia.



Należy wskazać, że pełnopłatne procedury wspomaganego rozrodu, których przedmiotem jest świadczenie wysokospecjalistycznej usługi medycznej, przeprowadzane są na podstawie ustnych umów zawartych pomiędzy ośrodkiem leczenia niepłodności, prowadzącym działalność gospodarczą w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a pacjentami.  Warunki wykonania umowy w dokumentach podpisywanych przez strony określone są jednak w zasadzie tylko co do jednej ze stron, tj. pacjentów, i precyzują tylko obowiązki i zobowiązania pacjentów; nie są wskazane zobowiązania Ośrodka, co tworzy sytuację nierównowagi stron, niekorzystną dla pacjenta.

Zgodnie z poglądami wyrażanymi w piśmiennictwie prawniczym umowy zawarte pomiędzy ośrodkami medycznymi i pacjentami to umowy o świadczenie wysokospecjalistycznej usługi medycznej o charakterze konsumenckim. (por.: Tamara Zimna, „Zawieranie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej”: "Analizując umowę o świadczenie usług medycznych jako rodzaj umowy zawieranej bezpośrednio z pacjentem, nie sposób pominąć wymiaru konsumenckiego zawieranego kontraktu, gdzie stroną umowy jest nie tylko pacjent, lecz zarazem konsument otoczony szczególną ochroną prawną."  "Umowa zawarta bezpośrednio z pacjentem ma charakter umowy nienazwanej, do której zastosowanie znajdują odpowiednio przepisy o zleceniu (art.750 k.c. w związku z art. 734 i n. k.c.).").



Wobec powyższego należałoby przyjąć pogląd, iż stosunek Ośrodek - pacjent to stosunek konsumencki, a sama zgoda nie zabezpiecza należycie interesów pacjenta.  Przedstawione dokumenty stanowią wzorce umów i mają do nich zastosowanie art. 384 i następne ustawy Kodeksu cywilnego.



1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro (główny formularz zgody)



Str. 3, ust 2., zdanie ostatnie:  “Pacjentka i Partner uiszczają solidarnie opłatę według cennika obowiązującego na dzień wystawienia faktury VAT.”



Biorąc pod uwagę, że umowa o przechowywanie zarodków może być umową długoterminową - należałoby rozważyć, czy -  przy dopuszczeniu w umowie zmiany cennika (na co wskazuje odesłanie do obowiązującego w dniu wystawienia faktury VAT)  nie powinien znaleźć się zapis dający Pacjentom możliwość odstąpienia od umowy po zmianie cen. Nadmienić należy, że UOKiK wielokrotnie wskazywał, że zastrzeżenie w umowie z konsumentem zmienności ceny tworzy zbyt daleko idącą swobodę w kreowaniu stosunku prawnego po stronie przedsiębiorcy i stanowi klauzulę niedozwoloną (vide art. 385³ pkt 20 kodeksu cywilnego). Uwaga odnosi się również do pozostałych dokumentów, w których wykorzystano zacytowany zapis.



*

Ust. 4., ostatnie zdanie przedostatniego akapitu: „Brak terminowego uiszczenia opłaty z tytułu przechowywania zamrożonego materiału biologicznego skutkował będzie powiększeniem jej o odsetki ustawowe, a w przypadku nasienia – jego utylizacją”



Zapis dotyczący odsetek ustawowych jest prawidłowy, gdyż Ośrodek jako świadczący odpłatne usługi ma prawo żądać zapłaty z tytułu wykonywanych czynności. Zastrzeżenie żądania zapłaty odsetek ustawowych w przypadku opóźnienia płatności jest zwykłą praktyką przy zawieraniu umów. Zastrzeżenia może budzić praktyka niszczenia materiału genetycznego (nasienie) bez uprzedniego powiadomienia osoby składającej depozyt. Uwagi powyższe dotyczą także dokumentu Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro (Dla pacjentów z Programu leczenie niepłodności metodą Zapłodnienia Pozaustrojowego na lata 2013-2016), przy czym w powołanym dokumencie brak już zapisu o możliwości utylizacji nasienia.



*

Ust. 8: „Zostaliśmy poinformowani, że Klinika/Spółka nie ponosi odpowiedzialności za przypadki uszkodzenia lub utraty materiału biologicznego będące następstwem zdarzeń od niej niezależnych, w szczególności zaistnienia okoliczności siły wyższej np. pożaru, wybuchu, niemożliwej do uniknięcia awarii sprzętu, aktu terroryzmu, wojny, ataku, bombardowania lub innych działań militarnych, strajków czy też wszelkich innych nadzwyczajnych okoliczności tego rodzaju, na które Klinika/Spółka nie ma wpływu i których nie mogła przewidzieć, lub zawinionego działania albo zaniechania pacjentów, albo osób trzecich.”



Wobec faktu, iż Ośrodek jest przedsiębiorcą zobowiązanym do szczególnej staranności w ramach dokonywanych czynności, powyższy zapis powinien być uzupełniony o zapis „Z zastrzeżeniem zachowania przez Klinikę należytej staranności”. Ponadto Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów  uznał  za niedozwolone postanowienie o treści: „Sprzedający może być zwolniony od odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy jest następstwem siły wyższej. Zdarzeniami siły wyższej są takie zdarzenia, które stoją na przeszkodzie wykonania obowiązku Sprzedającego określonego w niniejszej umowie, które wystąpiły lub stały się stronom po jej zawarciu, których nikt nie mógł przewidzieć w chwili zawarcia umowy, które są zewnętrzne w stosunku do działalności Sprzedającego, a w szczególności: pożar, susza, powódź, trzęsienia ziemi, strajk, uszkodzenie maszyny i surowców niezbędnych do wykonania umowy i inne podobne zdarzenia” (wyrok z dnia 22 listopada 2004r. sygn. akt XVII Amc 55/03), podkreślenie nasze.



Postanowienie to zostało wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych  z numerem 367. SOKiK stwierdził, że postanowienie to stanowi klauzulę niedozwoloną określoną w art. 385³  pkt 2 Kodeksu cywilnego. Zalicza bowiem do okoliczności siły wyższej zwalniającej przedsiębiorcę z odpowiedzialności takie zdarzenia, które w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego nie stanowią zdarzeń egzoneracyjnych jak np. strajk czy uszkodzenie maszyn i surowców niezbędnych do wykonania umowy.



Uwagi powyższe dotyczą także następujących dokumentów:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dla samotnej pacjentki);
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy) ;
  3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy - dla samotnej pacjentki);
  4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów) - formularz dla pary
  5. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla samotnej pacjentki - biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów)
  6. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie zarodków;
  7. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie oocytów;
  8. Zgoda na zamrożenie i przechowywanie nasienia;
  9. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla pary;
  10. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla samotnej pacjentki;
  11. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro (Dla pacjentów z Programu leczenie niepłodności metodą Zapłodnienia Pozaustrojowego na lata 2013-2016).

*

 ust.  13 „Oświadczamy, że uznajemy się za prawnych rodziców dziecka (dzieci) urodzonego wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro tak, jak dziecka pochodzącego z małżeństwa (związku partnerskiego). Przyjmujemy na siebie wszelkie obowiązki wobec dziecka wynikające z ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9 poz. 59 ze zm.), dalej k.r.o. lub innymi przepisami prawnymi mającymi zastosowanie w Polsce i/lub w kraju naszego zamieszkania (prawo rodzinne). Żadne z nas nie wystąpi z roszczeniem o zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa.”



Ośrodek nie jest podmiotem uprawnionym do odbierania oświadczenia o uznaniu ojcostwa, są to organy wskazane w Art. 73 i 74 k.r.i.o.   Dodatkowo w świetle obowiązującego prawa (analiza dokumentacji wykonana przed wejściem w życie Ustawy o leczeniu niepłodności) każdy mężczyzna ma prawo wystąpić z wnioskiem o zaprzeczenie ojcostwa, co wynika bezpośrednio z Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego (Art. 63, Art. 67 i Art. 69), z zastrzeżeniem Artykułu 68 k.r.i.o. stanowiącego:



„Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego, na który mąż matki wyraził zgodę.”



Artykuł odnosi się do męża matki, a nie do partnera matki, natomiast umowa odnosi się do obu tych sytuacji, co sprawia, iż złożenie cytowanego wyżej oświadczenia nie obliguje przyszłego ojca (partnera matki) do zaniechania zaprzeczeń ojcostwa, jeśli taką będzie mieć wolę. Kodeks daje mu taką możliwość i umowa zawierana z Ośrodkiem nie powinna być sprzeczna z Kodeksem Rodzinnym i Opiekuńczym. Ponadto należy podnieść, że na podstawie Art. 61(9) „matką dziecka jest kobieta, która je urodziła” wobec czego kobieta taka nie może wystąpić o zaprzeczenie macierzyństwa. Należy wskazać ponadto, iż wszelkie oświadczenia dotyczące uznania rodzicielstwa i wynikających z niego obowiązków, złożone przed poczęciem dziecka, nie mają mocy prawnej. Obowiązki rodziców wobec dziecka powstają z chwilą urodzenia żywego dziecka (dodatkowo – uznania dziecka przez jego ojca, w sposób określony przez przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w przypadku gdy rodzice dziecka nie pozostają w związku małżeńskim).



Uwagi powyższe dotyczą także następujących dokumentów:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro (Dla pacjentów z Programu leczenie niepłodności metodą Zapłodnienia Pozaustrojowego na lata 2013-2016);
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dla samotnej pacjentki);
  3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro;
  4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy - dla samotnej pacjentki);
  5. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów);
  6. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla samotnej pacjentki - biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów);
  7. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz dla pary;
  8. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz zgody dla samotnej pacjentki;
  9. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla pary;
  10. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla samotnej pacjentki;

*

Ust.  14 „Oświadczamy, iż uznajemy dziecko (dzieci) poczęte w wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro, jak nasze własne poczęte w sposób naturalny.”



Zapis został sformułowany z użyciem języka dyskryminującego, sugerującego,  iż dzieci poczęte w wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro wymagają dodatkowego uznania (są gorsze niż dzieci poczęte w sposób naturalny).



Uwagi powyższe dotyczą także następujących dokumentów:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro (Dla pacjentów z Programu leczenie niepłodności metodą Zapłodnienia Pozaustrojowego na lata 2013-2016);
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dla samotnej pacjentki);
  3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy);
  4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy - dla samotnej pacjentki);
  5. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów);
  6. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla samotnej pacjentki - biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów);
  7. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz dla pary;
  8. Zgoda na użycie nasienia dawcy - formularz zgody dla samotnej pacjentki;
  9. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla pary;
  10. Zgoda na leczenie niepłodności metodą inseminacji wewnątrzmacicznej – formularz dla samotnej pacjentki;

*



Ust. 15 „w przypadku braku zgody Partnera na implantację zarodków lub cofnięcie takiej zgody,”



Brak zgody może dotyczyć także partnerki, więc zapis należałoby uzupełnić w przypadku braku zgody Partnera/ Partnerki …”. Ponadto implantacja zarodków jest procesem biologicznym zachodzącym w organizmie kobiety i nie pociąga za sobą konieczności udzielania zgód. Trafniejszym byłoby zastąpienie terminu „implantacja” terminem „transfer”. Uwaga odnosi się także do następujących dokumentów:

  1. Zgoda na leczenie niepłodności metodą zapłodnienia in vitro (Dla pacjentów z Programu leczenie niepłodności metodą Zapłodnienia Pozaustrojowego na lata 2013-2016);
  2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów) - formularz dla pary;

*

Ust. 30 „Zobowiązujemy się poinformować Klinikę/Spółkę o każdej zmianie adresu do korespondencji wskazanego w niniejszym dokumencie. Zostałam/zostaliśmy poinformowani, że korespondencję wysłaną pod ostatnio znany adres, a zwróconą wskutek niedotrzymania obowiązku określonego w zdaniu pierwszym, uważać będzie się za skutecznie doręczoną.”



Zgodnie z trwałą praktyką Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, zapisy w umowach zawieranych pomiędzy przedsiębiorcami a konsumentami, które pozwalają uznać za doręczone dokumenty, których konsumenci w rzeczywistości nie otrzymali i nie mieli możliwości się z nimi zapoznać, traktowane są jako klauzule niedozwolone (abuzywne).



Uwagi powyższe dotyczą wszystkich analizowanych dokumentów, za wyjątkiem Zgody na zniszczenie przechowywanych oocytów/nasienia oraz Zgody na transfer rozmrożonych zarodków



W oświadczeniu stanowiącym załącznik do opisywanej zgody:



„Wyrażenie powyżej zgody na zapłodnienie komórek jajowych jest równoznaczne ze zgodą na każdorazową implantację zarodków. Przyjmuję do wiadomości, iż niniejsza zgoda na implantację zarodków, może być w każdym czasie cofnięta. Dla swojej skuteczności wymaga ona formy pisemnej ze skutkiem wobec Kliniki/Spółki od dnia doręczenia Klinice/Spółce oryginału stosownego oświadczenia o cofnięciu zgody na implantację zarodków.” 



Implantacja zarodków jest procesem biologicznym zachodzącym w organizmie kobiety i nie pociąga za sobą konieczności udzielania zgód. Trafniejszym byłoby zastąpienie terminu „implantacja” terminem „transfer”.



“W przypadku, gdy (…) nastąpi rozwiązanie naszego małżeństwa przez rozwód/zaprzestanie życia w związku partnerskim, oświadczamy niniejszym, że decyzje co do przeznaczenia tych zarodków wymagać będą naszego wspólnego stanowiska.”

 

Należy zauważyć, że w polskim prawie nie została wprowadzona instytucja “związku partnerskiego”, nie jest zatem jasne, jak interpretowany byłby powyższy zapis.



2. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy) – formularz dla pary



Ust. 14 – „Jest nam wiadomym, że w wyniku rozmrożenia w Klinice zamrożonych zarodków anonimowego dawcy, personel Kliniki przeprowadzi ich badania, celem ustalenia przydatności do dokonania ich transferu. Przyjmujemy zatem do wiadomości i wyrażamy zgodę na zbadanie rozmrożonych zarodków anonimowego dawcy. Jeśli w wyniku takiego badania okaże się, że zamrożone zarodki anonimowego dawcy nie spełniają kryteriów upoważniających Klinikę – wedle stosowanych przez nią standardów – do wykonania transferu, oświadczamy, że z tego tytułu nie będziemy podnosić wobec Kliniki jakichkolwiek roszczeń.”



Zapis powyższy w części dotyczącej zrzeczenia roszczeń można uznać za klauzulę niedozwoloną zgodnie z art. 3853 pkt 2) Ustawy kodeks cywilny:



Art. 3853 W razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

2) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania



Ponadto przywołana Zgoda nie precyzuje dalszego postępowania ośrodka wobec Pacjentów w przypadku, gdy wybrane przez ośrodek zarodki nie mogą być transferowane (w szczególności kwestii odpłatności za niewykonany zabieg).

Uwaga powyższa dotyczy także dokumentu: Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (główny formularz zgody dotyczący transferu mrożonych zarodków od anonimowego dawcy) - formularz dla samotnej pacjentki.



 3. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (formularz zgody dla biorczyni uczestniczącej w programie adopcji oocytów)



Ust. 4. Wyrażamy zgodę na użycie 8 komórek jajowych dostarczonych nam przez Klinikę. Jeżeli z 8 gwarantowanych w programie zwitryfikowanych komórek jajowych rozmrożenie przeżyje mniej niż 6 oocytów, a u Pacjentki nie zostanie stwierdzona ciąża kliniczna, zastosowanie mają zapisy Harmonogramu kompensacji.



Zwracamy uwagę na przejrzystą informację wobec pacjentów odnośnie przyjętej przez Ośrodek polityki kompensacji. Harmonogram kompensacji nie został załączony do udostępnionej dokumentacji, więc nie możemy go zweryfikować. Należy jednak podkreślić, iż zapis co do zasady jest dobrą praktyką wobec pacjentów – biorców.



4. Zgoda na leczenie niepłodności metodą in vitro (dla samotnej pacjentki)



Nie jest jasny zapis znajdujący się na str. 3 w pkt 12: „Oświadczam, że uznaję się za prawnego rodzica dziecka (dzieci) urodzonego w wyniku leczenia niepłodności metodą in vitro tak, jak dziecka pochodzącego z małżeństwa (związku partnerskiego)”.



Wydaje się, że taki zapis w umowie zawieranej z pacjentką samotną nie ma uzasadnienia z uwagi na treść przywołanego wyżej Art. 61(9) „matką dziecka jest kobieta, która je urodziła” wobec czego kobieta taka nie może wystąpić o zaprzeczenie macierzyństwa.

11. Prawo do intymności i obecności osoby bliskiej



Z wywiadów z pacjentami można wnioskować, iż prawo do intymności jest szanowane przez Ośrodek. Pacjenci zapraszani na wizyty są wywoływani dyskretnie, bez wskazań, jakiego badania dotyczy wezwanie (potwierdzono to również w obserwacji bezpośredniej). Personel zwraca się do pacjentów stosując formę Pan/Pani + nazwisko, co może wszakże budzić pewne wątpliwości właśnie z uwagi na fakt podawania nazwiska. Rozmieszczenie gabinetów i infrastruktura Ośrodka zdają się uwzględniać i szanować potrzeby dyskrecji i komfortu pacjentów. W wywiadzie pacjenckim potwierdzono, iż wizyty nie są zakłócane wejściem osób trzecich, i że pacjenci doceniają schemat pracy Ośrodka w zakresie dyskrecji: „przywiązuję dużą wagę do intymności. Tu panuje duża dyskrecja. Personel z dużą kulturą osobistą”„duże poczucie komfortu w tej klinice”, „wszelkie zasady zachowane”. Pacjenci zwracali też uwagę na pracę rejestracji: „panie są przemiłe”.W trakcie obserwacji bezpośredniej i wywiadów z pacjentami nie zaobserwowałyśmy złych praktyk w tym zakresie, pacjentki nie zgłaszały zastrzeżeń.



Obecność osoby bliskiej



Lekarz deklarował w wywiadzie, że osoba bliska może towarzyszyć pacjentce/pacjentowi podczas: wizyty ginekologicznej, inseminacji, transferze oraz pobraniu nasienia. Jego relacja nie pokryła się ze słowami osoby zarządzającej, która na pytanie, czy osoba bliska może towarzyszyć pacjentce/pacjentowi podczas zabiegu np. inseminacji lub transferze, odparła: „Przy dużej ilości zabiegów nie, nie ma takiego zwyczaju, na wizycie lekarskiej - tak”. W rozmowach z pacjentkami stwierdzono ponadto, iż informowanie o możliwości osoby bliskiej nie jest praktyką rutynową w Ośrodku; pacjentki nie były pytane przez personel czy życzą sobie obecności osoby bliskiej podczas badań/zabiegów. Deklarowały natomiast, że takie pytanie pojawiało się podczas umawiania lub rozpoczynania wizyty lekarskiej: „nie było sugerowane, że to ma być mąż, ale podkreślano, żeby być z osobą bliską”, część pacjentów informowała także, że po prostu wchodziła do gabinetu razem, ponieważ odczuwała taką potrzebę i nie pytała o niczyją zgodę: „Wchodziliśmy zawsze razem z mężem, nigdy nie było z tym problemu” (cytat: pacjentka).

12. Prawo do dokumentacji medycznej



Wydaje się, iż prawo pacjenta do wydania dokumentacji jest respektowane; dwie z naszych rozmówczyń – pacjentek składały wnioski o wydanie kopii dokumentacji i obie zadeklarowały, iż otrzymały ją: „od ręki”, „od razu” (cytaty: pacjentki). Zgodnie z informacją uzyskaną od osoby zarządzającej, wydawanie dokumentacji medycznej odbywa się na podstawie złożenia pisemnego (dostępne formularze)  lub ustnego wniosku. Dokumentacja jest przygotowywana przez archiwum, a wydawana przez rejestrację. W Ośrodku nie przyjęto rozwiązania umożliwiającego dostęp do dokumentacji (wyników badań) poprzez platformę internetową z kodami dostępu, jednakże w rozmowie z pracownikami rejestracji otrzymałyśmy informację: „sukcesywnie wprowadzamy”. Jedna z pacjentek poinformowała nas, iż w przypadku pacjentek laboratoriów Diagnostyka jest możliwość zapoznania się z wynikami badań krwi poprzez Internet, jeśli ma się kartę Diagnostyki – wówczas wyniki badań wykonywanych w Ośrodku są dostępne w wirtualnym panelu klienta Diagnostyki.

13. Osoby niepełnosprawne i ich prawo do leczenia



Ośrodek mieści się w nowoczesnym budynku, który jest dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. W budynku znajdują się podjazdy, winda, szerokie drzwi i korytarze. Brak progów utrudniających poruszanie się wózkiem.  Ośrodek dysponuje jednym gabinetem z opuszczanym fotelem ginekologicznym oraz łazienką dostosowaną do potrzeb osób niepełnosprawnych. W związku z tym należy uznać, iż również osoby z ograniczeniami ruchu mogą korzystać z oferty Ośrodka i nie napotkają trudności architektonicznych ani technicznych.

14. Pary nieheteroseksualne



Monitoring odbywał się w lutym 2015 roku, kiedy nie obowiązywała jeszcze Ustawa o leczeniu niepłodności  uniemożliwiająca parom jednopłciowym i kobietom samotnym korzystanie z prawa do leczenia niepłodności W związku z powyższym obserwacji monitoringowej poddano również sytuację obu tych grup oraz ich dostęp do leczenia i sposób traktowania tej kwestii przez każdy z Ośrodków. Włączamy tę część do raportu pomimo zmiany prawa, jaka nastąpiła w trakcie projektu, uważając mimo wszystko te obserwacje za cenne dla pacjentów i uzupełniające obraz funkcjonowania Ośrodka.



Z obserwacji bezpośredniej oraz z wywiadów z personelem wynika, iż Ośrodek traktuje pacjentów w sposób wolny od dyskryminacji.  Ośrodek jest otwarty na leczenie pacjentów bez względu na płeć, status cywilny, przynależność etniczną, wiek czy orientację seksualną. Nie zauważyłyśmy też złych praktyk na poziomie formułowania tekstów tj. w materiałach informacyjnych ani na stronie WWW. Zgody są opracowane oddzielnie dla par i oddzielnie dla pacjentek samotnych, co jest dużym atutem.

15. Opieka psychologiczna



  Ośrodek zatrudnia psychologa specjalności psychologii klinicznej. Psycholog nie ma wyznaczonych godzin przyjęć, jest dostępny w zależności od potrzeb pacjentów czyli umówionych konsultacji. Ośrodek zapewnia jedną bezpłatną konsultację dla wszystkich pacjentów wykupujących pakiet in vitro. Również dawcom oferowana jest jedna bezpłatna konsultacja z psychologiem. Zgodnie ze słowami personelu, możliwa jest większa liczba bezpłatnych konsultacji psychologicznych, ale decyzję podejmuje indywidualnie dla danej pary dyrektor Ośrodka. Lekarz ginekolog, jak również położne deklarowały, iż rekomendują pacjentom konsultacje psychologiczne. Nie potwierdzili tego pacjenci, z którymi rozmawialiśmy: „nie rekomendowano konsultacji psychologicznej”, „nie byliśmy zachęcani”, „nikt nas nie informował”. Opinie pacjentów w tym przypadku chciałybyśmy dodatkowo podkreślić, ponieważ jedna z par rozmówców sygnalizowała problem dotyczący czynnika męskiego w niepłodności i problemów komunikacyjnych z tym związanych: „to temat, który mocno oddziałuje na męskość, ważny aspekt dla partnera, ale tabu. Sama nie wiem, jak z mężem postępować, mężczyźni nie potrafią rozmawiać na ten temat”.



Jak podaje osoba zarządzająca, z opieki psychologicznej korzysta 4-7 pacjentów miesięcznie. Aktualnie w ofercie Ośrodka są dostępne tyko konsultacje psychologiczne, ale w toku są przygotowania do warsztatów.



Psycholog nie sprawuje opieki konsultacyjnej ani superwizyjnej nad personelem Ośrodka, cytat: „nie było takiego zapotrzebowania, jeśli będzie to tak”. Deklarowano jednak, że psycholog jest częścią zespołu i szkoli personel Ośrodka, jak również że personel może liczyć na jego wsparcie na wypadek trudnych sytuacji w kontaktach z pacjentami: „Nie są to szkolenia regularne”, „spotykamy się jako cały zespół, w tym psycholog”. Padały jednak także odpowiedzi: „Nie mam takiej potrzeby, jeśli będę potrzebował to mam kontakt”.



W Ośrodku nie ma wydzielonego gabinetu dla psychologa. Konsultacje odbywają się pokoju przynależącym do administracji. Wprawdzie umeblowanie pokoju jest bardziej przystosowane do prac biurowych, jednak znajduje się w nim dodatkowy stolik i fotele, przy którym można komfortowo usiąść i nawiązać kontakt. Z pewnością jest to lepsze rozwiązanie niż gabinet ginekologiczny czy tradycyjny gabinet konsultacyjny, ale mimo wszystko nie wydaje się wystarczające.

16. Standardy w dawstwie i biorstwie gamet oraz zarodków



Monitoring prowadzono w okresie sprzed obowiązywania Ustawy o leczeniu niepłodności, dlatego wiele z naszych obserwacji odnosi się do polityki jawnego dawstwa i wyboru dawców, które obecnie są prawnie zakazane. Mimo to włączamy te uwagi do raportu, ponieważ nadal pozostają integralną częścią „Pacjenckich standardów w leczeniu niepłodności” i odnoszą się również szerzej do rekomendacji europejskich (ESHRE 2001, ESHRE 2015).



Ośrodek w ramach grupy Invimed korzysta z własnego banku komórek jajowych „baza jest w Warszawie” (cytat: osoba zarządzająca), natomiast jeśli chodzi o nasienie korzysta z banków zewnętrznych m.in. duńskiego CRYOSu. Dawstwo jest tylko i wyłącznie anonimowe.  Osoba zarządzająca deklaruje, iż dla pacjentów-biorców oraz pacjentek-dawczyń w programach dawstwa międzypacjenckiego dostępna jest bezpłatna konsultacja psychologiczna, ale nie jest ona obowiązkowa. Z dawczyniami i biorcami gamet oraz zarodków Ośrodek podpisuje umowy, informuje o aktualnym stanie prawnym, braku centralnej kontroli nad dawstwem oraz o tym czy mówić otoczeniu/dzieciom o oddaniu gamet. W tym ostatnim przypadku lekarz zadeklarował, iż porusza zagadnienie nieanonimowości. Zwracamy uwagę, iż każdorazowo powinno być to decyzją pary, ponieważ dotyczy jej życia rodzinnego.  Biorcy są informowani o średnim czasie oczekiwania na gamety i mogą samodzielnie wybrać dawcę/dawczynię z przedstawionej bazy. Lekarz informuje pacjentów o limicie biologicznego potomstwa przypadającego na jedną dawczynię (nie uzyskałyśmy informacji, jaki jest to limit w przypadku dawczyń z banku centralnego, w przypadku dawczyń międzypacjenckich Ośrodek deklaruje zasadę, iż wszystkie komórki są przekazywane jednej biorczyni). Przedstawia się także skuteczność zabiegów z wykorzystaniem gamet dawców. Pacjenci-biorcy nie otrzymują od lekarza materiałów edukacyjnych na temat dawstwa dotyczących aspektów psychologicznych czy społecznych, takich materiałów nie ma również w poczekalni.



Dawstwo nasienia:



W przypadku dawstwa nasienia osoba zarządzająca przekazała informację, iż w banku deponują nasienie wyłącznie dawcy anonimowi, więc pacjenci nie mogą dokonać wyboru pomiędzy dawstwem anonimowym i nieanonimowym, co w przypadku CRYOSu nie jest prawdą: w duńskim banku deponują nasienie zarówno dawcy anonimowi, jak i nieanonimowi. Mimo to osoba zarządzająca przekazała: „nie ma możliwości, aby zamówić nasienie nieanonimowego dawcy”, również lekarz przekazał nam tę samą informację. Nie jesteśmy w stanie zweryfikować, czy wynika z to z przyjętej przez Ośrodek polityki, krytycznej wobec nieanonimowego dawstwa, czy też z innych powodów, ale niezależnie od przyczyn wydaje się to kolidować z prawem pacjenta do informacji dotyczącej oferty podmiotu zewnętrznego oraz z prawem wyboru. Na nasze pytanie „Czy bank zbiera również informacje nieidentyfikujące i rozszerzone na temat dawców, np. zdjęcia z dzieciństwa, listy do przyszłych rodziców i dziecka, zainteresowania dawców?” uzyskałyśmy odpowiedź „nie wiem” (CRYOS oferuje również nasienie dawców z tzw. profilami rozszerzonymi, którzy chcą zachować anonimowość, ale udzielają o sobie szerszych informacji niż dawca standardowy). Również w tym przypadku dobrze byłoby upewnić się, że pacjenci są o tym poinformowani i dokonują świadomego wyboru. W rozmowie z lekarzem uzyskałyśmy informację, iż Ośrodek nie informuje pacjentów-biorców o możliwości zarezerwowania materiału wybranego dawcy na przyszłość, jeśli para ma już jedno dziecko/dzieci dzięki konkretnemu dawcy i chciałaby się starać o rodzeństwo spokrewnione ze sobą genetycznie: „nie ma takiej możliwości”. Zwracamy uwagę, iż CRYOS zapewnia możliwość rezerwacji nasienia w takich przypadkach, nie jest jasne, dlaczego Ośrodek z niej nie korzysta i nie informuje w tym zakresie pacjentów-biorców, szczególnie iż dla wielu pacjentów może być to ważna kwestia.



Dawstwo komórek jajowych:



Dawstwo komórek jajowych jest tylko i wyłącznie anonimowe. Pacjenci mogą samodzielnie wybrać dawczynię z banku komórek prowadzonego przez sieć Invimed – pacjentom udostępniany jest na 3 dni dostęp do bazy, w której znajdują się informacje takie jak: grupa krwi, cechy fenotypowe, wykształcenie, wiek, pochodzenie etniczne, stanu zdrowia i opinia psychologa. Dodatkowo w bazie znajdują się zdjęcia dawczyń z dzieciństwa.  Każda z dawczyń ma dzieci i są to dzieci zdrowe. Nie uzyskałyśmy informacji, w jaki sposób dawczynie są rekrutowane do banku centralnego, ponieważ zajmuje się tym Ośrodek warszawski.



 Ośrodek nie wrocławski nie prowadzi rekrutacji dawczyń, zajmuje się we własnym zakresie jedynie międzypacjenckim dawstwem komórek. Pacjentkom poddającym się procedurze in vitro przedstawiane są przez lekarza opcje, co można zrobić z „nadliczbowymi” komórkami – można je zamrozić na własne potrzeby, przeznaczyć do adopcji bądź zniszczyć. Jedna z naszych rozmówczyń-pacjentek, która zdecydowała się na bycie dawczynią, potwierdziła, iż lekarz  rozmawiał z nią na ten temat i miała czas, aby się zastanowić: „Rozmowa na trzech wizytach, lekarz przedstawił swój punkt widzenia, swoje aspekty moralne, przedstawił alternatywę, podkreślał że to powinna być nasza decyzja.” Jednak dalsza wypowiedź pacjentki sugerowała, że lekarz nakłaniał do konkretnego wyboru, to jest oddania komórek do adopcji: „zdecydowaliśmy się na adopcję mimo, że tego nie chcieliśmy”. Pacjentka podzieliła się również opinią, którą trudno odnieść akurat do zagadnienia dawstwa komórek jajowych, a która może wskazywać, iż tłem dyskusji między lekarzem i pacjentami mogły być kwestie pozamedyczne i niezwiązane z procedurą postępowania z komórkami jajowymi: „lekarz ma prawo do niechęci zabijania zarodków”.  Dawczyniom komórek zaleca się bezpłatną, konsultację psychologiczną (potwierdzone wywiadem z pacjentką). Dawczynie nie mają możliwości zostawienia identyfikującej  informacji o sobie w celu przekazania ewentualnemu dziecku po osiągnięciu pełnoletności czy w określonej sytuacji losowej. Dawczynie nie dostają również informacji zwrotnej z Ośrodka odnośnie ewentualnej ciąży biorczyni. Pacjentka, z którą rozmawiałyśmy, wskazała, iż są to w jej przypadku kwestie otwarte i że zamierza poruszyć z Ośrodkiem kwestię otrzymania informacji zwrotnej o losie oddanych komórek (czy urodziło się dzięki nim dziecko/dzieci czy też nie).

17. NASZE REKOMENDACJE



Zamieszczamy nasze rekomendacje w dwóch osobnych działach: dobrych praktyk oraz rekomendacji



Dobre praktyki:

  1. Na uwagę zasługuje traktowanie w Ośrodku kwestii dyskrecji oraz poszanowania intymności pacjentów. Staranność przejawia się zarówno w architektonicznym rozplanowaniu Ośrodka jak również traktowaniu pacjentów przez personel. W obserwacji bezpośredniej i w wywiadach z pacjentami potwierdzono, iż w tym zakresie funkcjonowanie Ośrodka wydaje się być bez zastrzeżeń;
  2. Pacjenci w wywiadach podkreślali zgodnie swoje zadowolenie i satysfakcję wynikającą z kontaktów z personelem, zarówno położniczym, pracownikami rejestracji oraz z lekarzami. Informacje uzyskiwane podczas wizyt były relacjonowane jako wyczerpujące, pacjentki podkreślały adekwatną do ich potrzeb ilość czasu poświęcanego przez lekarza;
  3. Pozytywną uwagę należy zwrócić także na jakość materiałów edukacyjnych udostępnionych w poczekalni. Choć wszystkie materiały są materiałami własnymi sieci Invimed, prezentują sobą bardzo dobrą jakość i używa się w nich propacjenckiego języka;

Rekomendacje:

  1. Sugerujemy ponowną refleksję nad rolą psychologa w Ośrodku i kwestią komunikowania pacjentom możliwości skorzystania z konsultacji psychologicznych. Być może w kontekście zaobserwowanej rozbieżności pomiędzy stanem wiedzy pacjentów i zaspokojeniem ich potrzeb w tym względzie, a opinią personelu na temat wystarczającego rekomendowania psychologicznej ofery Ośrodka, warto byłoby rozważyć szkolenie psychologiczne dla personelu odnośnie roli wsparcia psychologicznego w procesie leczenia niepłodności i zdecydować się na stałą formę rekomendacji lekarskich, np. w postaci pisemnych informacji o konsultacjach psychologicznych przekazywanych pacjentom podczas wizyt. Ponadto zachęcamy do włączenia psychologa w odgrywanie aktywniejszej roli w życiu Ośrodka, w tym również umożliwienia konsultacji/superwizji personelowi lekarskiemu, położnym i pielęgniarkom;
  2. Rekomendujemy rozważenie umożliwienia przebywania osoby najbliższej dla pacjentki w pomieszczeniu pielęgnacyjnym, jeśli nie ma ku temu przeciwwskazań medycznych i nie przeszkadza to innym pacjentkom;
  3. Rekomendujemy zweryfikowanie treści dokumentacji podpisywanej przez pacjentów;
  4. Sugerujemy zweryfikowanie informacji dotyczących skuteczności Ośrodka w leczeniu niepłodności wraz z podaniem indywidualnej skuteczności Ośrodka oraz uzupełnieniem metodologii (jaka grupa wiekowa, jakie założenie pomiarowe, jaka liczba cykli, jaka metoda leczenia);
  5. Rekomendujemy włączenie do materiałów edukacyjnych dla pacjentów informacji o dawstwie i biorstwie gamet/zarodków z uwzględnieniem stanu prawnego dawstwa oraz aspektów psychologicznych i społecznych, w tym także udostępnienie pacjentom poradników na ten temat (np. bezpłatne poradniki „Powiedzieć i Rozmawiać”). Namawiamy do refleksji w gronie personelu (optymalnie z udziałem psychologa) w odniesieniu do polityki Ośrodka związanej z dawstwem: jaki powinien być zakres przekazywanych pacjentom informacji, kto powinien je przekazywać, jakie powinny być granice sugestii własnych/pozamedycznych w komunikacji z pacjentem-biorcą lub pacjentką-dawczynią;
  6. Sugerujemy umieszczenie na stronie WWW informacji o internetowych grupach wsparcia dla pacjentów i korzystanie z tego źródła również w pracy z pacjentami, szczególnie że część funkcjonujących serwisów pacjenckich podlega ścisłej moderacji merytorycznej i jest prowadzona w zgodzie z rekomendacjami medycznymi PTG i PTMR , więc stanowi rzetelne i wiarygodne źródłoinformacji ( www.nasz-bocian.pl, www.powiedziecirozmawiac.pl, www.nieplodnoscboli.pl);
  7. Lista publikacji, którą warto uwzględnić na stronie www dla pacjentów lub włączyć do informacji pisemnych:

Poradniki:

Zajść w ciążę. Przewodnik dla par, Piotr Pierzyński, Wydawnictwo CMR
Jak szybko zajść w ciążę, Christopher Wiliams, Wydawnictwo Purana
Niepłodność. Pomoc medyczna i psychologiczna, Bogna Pawelec, Wojciech Pabian, Wydawnictwo Słowa Smak
Opowieści terapeutyczne o niepłodności, Bogda Pawelec, Wydawnictwo Feeria
Drogi ku płodności, wszystko o leczeniu, diagnostyce i metodach wsparcia w niepłodności, pod red. Zacharek, Wydawnictwo Zacharek Dom Wydawniczy
Kiedy dziecko każe na siebie czekać, Marie Mornet, Michel Mornet, Wydawnictwo Esprit
 

Publikacje popularnonaukowe i beletrystyka:

Doświadczenie In Vitro. Niepłodność i nowe technologie reprodukcyjne w perspektywie antropologicznej, autorzy: Magdalena Radkowska-Walkowicz, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
Płodność. Powrót do źródeł, Małgorzata Zimoń, Marcin Zimoń, Wydawnictwo Inspiracje
O śmierci, seksie i metodzie in vitro, Zdzisława Piątek, Wydawnictwo Universitas
Dzieci z chmur. Opowieść o adopcji i macierzyństwie, Justyna Bigos, Beata Mozer, Wydawnictwo Nasza Księgarnia
Dawanie życia. Problemy wspomagania rozrodu człowieka, pod red. Janusza Gadzinowskiego, Janusza Wiśniewskiego i Leszka Pawelczyka, Wydawnictwo Filozofia i Logika
Dziecko ze szkła. In vitro – moja droga do szczęścia, Dagmara Weinkiper-Halsing, Wydawnictwo E-media
Niepłodność, Seli Emre, Wydawnictwo Urban & Partner
Niepłodność. Szkoła przetrwania, Judith C. Daniluk, Wydawnictwo Sensus
Płodność, niepłodność, bezpłodność, Kaye Philippa, Wydawnictwo PZWL
 

Publikacje naukowe:

Niepłodność i rozród wspomagany, pod red. Jerzego Radwana i Sławomira Wołczyńskiego, Wydawnictwo Termedia
Algorytmy diagnostyczno-lecznicze w niepłodności, pod red. Sławomira Wołczyńskiego i Michała Radwana, Instytut Medycyny Pracy
Niepłodność. Zagadnienie interdyscyplinarne, pod red. Emilii Lichtenberg-Kokoszki, Oficyna Wydawnicza IMPULS
 

18. Komentarz osrodka do raportu

Data wypełnienia ankiety
Zobacz ankietę
Zobacz ankietę
Zobacz ankietę
Zobacz ankietę
Zobacz ankietę
Zobacz ankietę
Zobacz ankietę
Zobacz ankietę
Zobacz ankietę
Zaloguj się aby wypełnić ankietę.