Szacuje się, że u 30% par mających problem z poczęciem dziecka, przyczyną niepowodzeń jest czynnik genetyczny. Diagnostyka genetyczna może pomóc ustalić zarówno genetyczną przyczynę niepłodności, jak i wykryć obecność mutacji genetycznych, które mogą prowadzić do ciężkich chorób genetycznych u dziecka związanych z wadami wrodzonymi oraz niepełnosprawnością intelektualną.
W artykule: Kiedy warto wykonać badania genetyczne? | Badanie kariotypu a badanie prekoncepcyjne CGT. Czym się różnią? | Różnice między poszczególnymi testami CGT | Dlaczego badamy większą liczbę genów u kobiet niż u mężczyzn | Jakie badania genetyczne wykonać w przypadku nieznanej przyczyny niepłodności? | Kiedy warto wykonać badanie genu CFTR? Co to jest za badanie? | Czy nieprawidłowości w wynikach badań genetycznych wykluczają możliwość urodzenia zdrowego dziecka?
Kiedy warto wykonać badania genetyczne?
Jeśli mamy problem z zajściem w ciążę, to na pewno badania genetyczne są jednym z elementów, które należy wykonać w diagnostyce niepłodności. Z mojego punktu widzenia, jako genetyka klinicznego, testem tzw. pierwszego rzutu jest analiza kariotypu, bo przede wszystkim musimy wykluczyć czy przyczyną naszych problemów z niepłodnością, nie jest nosicielstwo zmian na poziomie chromosomów.
Jeśli konsultujemy pacjentów, przeprowadzamy z nimi wywiad, analizujemy wyniki badań obrazowych i laboratoryjnych, i nie widzimy konkretnych wskazań do celowanych badań genetycznych, to i tak zalecałabym badanie kariotypu. Ponieważ nasza natura tak działa, że problem genetyczny od kogoś się zaczyna i osoba, która do mnie przychodzi może być nosicielem choroby jako pierwsza w rodzinie. W takiej sytuacji wywiad rodzinny nam nie pomoże. A poza tym nosicielstwo zmian chromosomowych w formie zrównoważonej (czyli kiedy nie ma dodatku lub ubytku dużego fragmentu materiału dziedzicznego) objawów fizykalnych nie daje. Gdyby nie nasz problem niepłodności, to nawet nie zauważylibyśmy, że jesteśmy nosicielami zmian - aberracji chromosomowych.
Na podstawie badania kariotypu, tak jak na podstawie innych badań, wykluczamy lub identyfikujemy przyczyny niepłodności. Mocno rekomenduję to badanie, a już szczególnie w przypadku, kiedy przygotowujemy się do procedury wspomaganego rozrodu - zapłodnienia in vitro. Wtedy musi być wykonane.
Badanie kariotypu a badanie prekoncepcyjne CGT. Czym się różnią?
Nie możemy porównywać tych dwóch testów, bo każdy z nich bada inne elementy naszego genotypu. Kariotyp mówi nam o tym, czy mamy prawidłową liczbę chromosomów i czy nie mamy zmian w ich strukturze.
Natomiast badanie CGT analizuje konkretne geny i wykorzystuje do tego inne techniki przeprowadzenia badań. Nie da się w badaniu kariotypu ocenić poszczególnych genów. I podobnie w przypadku CGT: nawet jeśli sprawdzimy największą dostępną pulę genów to i tak nie dowiemy się czy nie jesteśmy przypadkiem nosicielami translokacji zrównoważonej, która widoczna jest na poziomie chromosomów, jedynie w analizie kariotypu.
Chciałabym to dokładnie wytłumaczyć, dlatego posłużę się przykładem.
Badanie kariotypu jest jak regał z książkami. Widzimy na nim 46 tomów, tak jak posiadamy 46 chromosomów. Na podstawie badania kariotypu sprawdzamy czy te tomy są równo poukładane, czy jakiegoś nie brakuje, czy są odpowiednie części serii i czy te części są ułożone w odpowiedniej kolejności. Dodatkowo dowiemy się czy nie mamy zmian zrównoważonych, czyli czy czegoś nie brakuje lub wręcz odwrotnie czy nie ma jakiegoś dodatkowego materiału. Niestety, z tego badania nie dowiemy się nic o treści samej książki – w każdym tomie sprawdzamy jedynie czy zgadza się liczba rozdziałów i czy są odpowiedniej długości i w odpowiedniej kolejności ułożone.
Jeśli jednak zależy nam na sprawdzeniu tego co zawierają poszczególne tomy (Jaką historię opowiadają? Jakie treści rozdziały zawierają?), bo jednak podejrzewamy, że w tekście jest gdzieś błąd, to musimy do tych książek zajrzeć i je przeczytać. I do tego służy m.in. badania typu CGT – czyli analiza budowy wybranych genów.
Podsumowując: Kariotyp to kiedy oglądamy tomy na półce, a CGT to jak czytamy wyrazy (określony fragment rozdziałów), które znajdują się w środku tomów. To zupełnie dwa różne testy.
Różnice między poszczególnymi testami CGT
Poszczególne badania CGT (Essential, Plus, Exome) różnią się zakresem genów, które sprawdzamy. Najprościej mówiąc chorobami, które oceniamy pod kątem oceny naszego nosicielstwa.
Badanie podstawowe Essential sprawdza najczęściej występujące w naszej populacji choroby genetyczne, jak rdzeniowy zanik mięśni, zespół łamliwego chromosomu X (jedna z najczęstszych form niepełnosprawności intelektualnej), czy mukowiscydoza.
W kolejnych testach Plus i Exome bierzemy pod uwagę coraz rzadsze choroby. Ale wciąż z tych bardzo rzadkich jednak częstsze.
Przed wykonaniem testu CGT trzeba upewnić się czy w rodzinie nie ma podejrzenia, co do wystąpienia konkretnej choroby genetycznej, bo wtedy pod tę konkretną chorobę dobieramy odpowiedni test. Dlatego tak ważna jest konsultacja genetyczna przed CGT, bo może się okazać, że zrobiliśmy test, nawet w najszerszym zakresie czyli Exome, zbadaliśmy nieco ponad 2000 genów u kobiet (w tym 66 związanych z chorobami dotyczącymi płci męskiej, czyli sprzężonymi z chromosomem X) i trochę mniej u mężczyzn, a okazuje się, że interesującej nas choroby w tym pakiecie nie ma.
Dlaczego badamy większą liczbę genów u kobiet niż u mężczyzn
Kobiety mają dwa chromosomy X, mężczyźni X i Y. W prawidłowym wyniku badania kariotypu pojawi się informacja:
- dla kobiety – 46 chromosomów i XX,
- dla mężczyzn – 46 chromosomów oraz XY.
W związku z tym, że nasza córka ma dwa chromosomy XX, to jeśli w genie na jednym z chromosomów wystąpi błąd, to ten drugi chromosom X będzie w stanie ten błąd zrekompensować. Oznacza to, że wspomniana córka jest nosicielką choroby związanej z genem X, ale będzie zdrowa.
Inna jest sytuacja ma miejsce w przypadku syna. Wiadomo, że syn od naszego partnera dostał chromosom Y, a od nas jeden z chromosomów X. I jeśli losowo (ryzyko wynosi 50%) dostał od nas chromosom X z błędem, to w przypadku płci męskiej nie ma drugiego chromosomu X, który mógłby ten błąd zrekompensować. Stąd cała lista chorób sprzężonych z chromosomem X, które dotyczą głównie chłopców, ale nosicielami są kobiety (w znakomitej większości bezobjawowe).
Jakie badania genetyczne wykonać w przypadku nieznanej przyczyny niepłodności?
W przypadku takiej diagnozy zakładamy, że wszystko zostało sprawdzone, ale często do badań genetycznych jeszcze nie doszło, więc bywa, że jednak nie jest przyczyna ostatecznie wyjaśniona . Po pierwsze zaczynamy od podstawowego badania genetycznego w niepłodności jakim jest kariotyp, bo to badanie – jak wyżej wspomniano - konieczne.
Dodatkowo, jeśli wyniki badań hormonalnych wskazują, że mamy zaburzenia związane z dysfunkcją hormonalną albo nieprawidłowe są parametry nasienia, to wtedy badamy konkretne geny czy tzw. panele genów, czyli sprawdzamy określoną liczbę genów z uwagi na obserwowane objawy – np. z dojrzewaniem komórek rozrodczych (jajowych czy plemników), wadami anatomicznymi, przedwczesnym wygasaniem czynności jajników. W ten sposób sprawdzamy w sposób bardziej ukierunkowany klinicznie przyczynę niepłodności.
Jest też pakiet badań, który ja nazywam pakietem minimum. Jeśli mężczyzna ma obniżone parametry nasienia powinniśmy sprawdzić gen AZF oraz gen CFTR (wybrane jego warianty), powiązany w innym układzie nieprawidłowości z mukowiscydozą. Ale zakres możliwości diagnostycznych, badań genetycznych jest naprawdę szerszy.
Warto zgłosić się na poradę do genetyka i zweryfikować jakie badanie genetyczne należy wykonać w obliczu swojej historii choroby i uwarunkowań genetycznych.
Kiedy warto wykonać badanie genu CFTR? Co to w ogóle jest za badanie?
Po pierwsze CFTR to jest gen. Jeśli jest błąd, tzn. mutacja czy wariant na dwóch jego połówkach, przy czym każda z połówek pochodzi od jednego z rodziców, to układ taki odpowiada za wystąpienie choroby - mukowiscydozy. To jedna z najczęstszych chorób genetycznych.
Mutacja w genie CFTR może być przyczyną niepłodności męskiej - mieć wpływ na obniżone parametry nasienia (zmniejszoną liczbę, ruchliwość), a nawet powodować azoospermię czyli brak plemników, jest to tzw. obstrukcyjna azoospermia (efekt niedrożności nasieniowodów). W takiej sytuacji klinicznej powinna być przeprowadzona analiza genu CFTR. Badanie to pozwala sprawdzić czy określone warianty genetyczne powiązane z męską niepłodnością występują czy nie. Gen CFTR jest więc ujęty w panelu niepłodność męska. Jeśli u mężczyzny zidentyfikujemy taki wariant, to wtedy mamy wskazanie do tego żeby przebadać również partnerkę pod kątem jej nosicielstwa zmian w genie CFTR. Co z kolei nam powie o prawdopodobieństwie wystąpienia mukowiscydozy u ich dziecka. Oczywiście u kobiet nie robimy panelu niepłodność męska, bo zdarzało mi się również widzieć taki wyniki; gen CFTR powinien być szerzej, dokładniej przeanalizowany.
Czy nieprawidłowości w wynikach badań genetycznych wykluczają możliwość urodzenia zdrowego dziecka?
W całej mojej długoletniej karierze zawodowej, a muszę powiedzieć, że pracuję długo i zdecydowanie intensywnie, tylko kilka razy mi się zdarzyła taka sytuacja. W znakomitej większości przypadków taki wynik wiąże się z ryzykiem wystąpienia określonego problemu, nosicielstwo aberracji chromosomowych nie przekreśla szans na posiadanie potomstwa. A jeśli my już jesteśmy świadomi ryzyka, to mamy też narzędzia, które pozwolą nam zapobiec lub przynajmniej zminimalizować ryzyko na pojawienie się choroby lub niepowodzenie ciąży jeszcze przed nią, w okresie starań, w jej trakcie lub już tuż po urodzeniu dziecka.
Najważniejsze jest to, że żeby ten problem zidentyfikować - to właśnie badania genetyczne mają na celu.
Artykuł powstał we współpracy z dr hab. n. med., profesor IGiChP Aleksandrą Jezelą-Stanek genetykiem klinicznym z kliniki InviMed w Katowicach.
Artykuł powstał w ramach odpłatnej współpracy z kliniką InviMed.
