Każde dziecko, podobnie jak osoba dorosła, ma prawo do poszanowania prawa do życia i prywatności, do rozwoju własnych zdolności i przekonań, do samodzielności, niezależności i wolności od dyskryminacji.
Z dziećmi problem polega na tym, że trudno jest im egzekwować przestrzeganie ich praw. Na straży praw dziecka stoją jego rodzice, którzy powinni chronić dziecko i reagować na każde naruszenie jego podstawowych praw i wolności. Jeżeli z jakiegoś powodu rodzice dziecka nie reagują, lub sami naruszają prawa dziecka, jego ochrona staje się podstawowym obowiązkiem państwa, nawet jeśli wiąże się to z ingerencją we władzę rodzicielską.
Prawa dziecka umieszczanego w opiece zastępczej nie różnią się od ogólnych praw dziecka, określonych Konwencją o prawach dziecka, jednak prawa te określa szczegółowo Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (Oddział 2a, art. 1121 – 1128) oraz Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz.U. z 2013 poz. 135).
W sytuacji, kiedy dziecko jest pozbawione opieki ze strony swoich rodziców albo nie są oni zdolni należycie z tej opieki się wywiązywać, obowiązkiem państwa jest uwzględniać podmiotowość dziecka oraz szanować jego prawo do:
- Wychowania w rodzinie, a w razie konieczności wychowywania dziecka poza rodziną - do opieki i wychowania w rodzinnych formach pieczy zastępczej, jeśli jest to zgodne z dobrem dziecka.
Dziecko w pierwszej kolejności ma prawo do dorastania w środowisku rodzinnym. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej powinno nastąpić po wyczerpaniu wszystkich form pomocy rodzicom dziecka, chyba że dobro dziecka wymaga zapewnienia mu niezwłocznie pieczy zastępczej. - Powrotu do rodziny.
Dziecko umieszcza się w pieczy zastępczej do czasu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny. Państwo ma obowiązek pracy z rodziną biologiczną i kontrolowania sytuacji dziecka oraz podejmowania innych działań na rzecz powrotu dziecka do jego rodziny biologicznej. Przy braku perspektyw na powrót do rodziny biologicznej dziecko powinno być skierowane do trwałych form opieki w postaci rodziny adopcyjnej. - Utrzymywania osobistych kontaktów z rodzicami, z wyjątkiem przypadków, w których sąd zakazał takich kontaktów.
Dziecko ma prawo do kontaktów osobistych oraz podtrzymywania jego więzi i pozytywnych relacji z rodziną biologiczną, nie tylko z rodzicami biologicznymi, ale także z innymi osobami uprawnionymi do kontaktów. Sąd umieszczając dziecko w rodzinie zastępczej powinien mieć na uwadze, aby rodzina zastępcza znajdowała się w miarę blisko od rodziny biologicznej, tak aby kontakt był możliwy. Rodzeństwo powinno być umieszczone w tej samej rodzinie zastępczej, chyba że jest to sprzeczne z dobrem dziecka. - Stabilnego środowiska wychowawczego.
Rodzina zastępcza oraz rodzinny dom dziecka powinny zaspokajać potrzeby bytowe dziecka oraz stwarzać jak najlepsze warunki do rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego. - Kształcenia, rozwoju uzdolnień, zainteresowań i przekonań oraz zabawy i wypoczynku.
Obowiązkiem rodzin zastępczych jest zapewnienie dziecku możliwości korzystania z prawa dziecka do nauki oraz wyrównywania braków rozwojowych i szkolnych oraz zabawy i wypoczynku. Powinna również stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi uzdolnień i zainteresowań dziecka. - Pomocy w przygotowaniu do samodzielnego życia.
Osobie opuszczającej, po osiągnięciu pełnoletności, rodzinę zastępczą lub rodzinny dom dziecka przyznaje się pomoc na kontynuowanie nauki, usamodzielnienie, zagospodarowanie oraz udziela się pomocy w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych i zatrudnienia. - Ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie dziecka.
Dziecko, jak każda osoba dorosła ma prawo do prywatności. Z przepisu tego wynika np. zakaz kontrolowania korespondencji dziecka, czy też obowiązek zapewnienia dziecku intymności i prywatności. - Informacji i wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą, odpowiednio do jego wieku i stopnia dojrzałości.
Dziecko ma prawo wypowiedzieć się w każdej sprawie go dotyczącej. Dziecko, które skończyło 13 lat może wziąć udział w postępowaniu dotyczącym go bezpośrednio, np. adopcyjnym, a jego zdanie jest dla sądu wiążące. Sąd powinien też liczyć się z opinią młodszych dzieci, uwzględniając oczywiście ich stopień rozwoju oraz swobodę wyrażania opinii. - Ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem.
W Polsce zabronione jest stosowanie kar cielesnych. Niezbędnym elementem dla prawidłowego rozwoju dziecka jest poszanowanie jego podmiotowości i indywidualności, dziecko powinno być chronione przed zachowaniami, które naruszają jego prawo do godności oraz nietykalność cielesną. - Poszanowania tożsamości religijnej i kulturowej.
Rodzice mają prawo kształtować poglądy religijne dziecka, dlatego w poszukiwaniu dla niego rodzinnej formy opieki zastępczej powinno się uwzględniać jego tożsamość religijną i kulturową. - Dostępu do informacji dotyczących jego pochodzenia.
Dziecko powinno być informowane o swojej sytuacji oraz pochodzeniu w sposób dostosowany do jego wieku oraz nie godzący w jego poczucie wartości. Dziecko ma prawo do uzyskania informacji o swojej rodzinie biologicznej, a także o swojej sytuacji prawnej np. o tym, że jego rodzice biologiczni zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej.
Źródła:
Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
https://www.gov.pl/web/rodzina/opieka-zastepcza-nad-dzieckiem
https://interwencjaprawna.pl/wp-content/uploads/2020/04/rodzicielstwo-zastepcze-komentarz.pdf