Człowiek jest istotą społeczną i dlatego dla swojego rozwoju oraz szczęścia potrzebuje drugiego człowieka. Cechą charakterystyczną ludzi jest dążenie do budowania więzi emocjonalnych, będących zasadniczym składnikiem relacji międzyludzkich opartych na uczuciach. Budowanie więzi ma swoje źródło w behawioralnym systemie przywiązania, który umożliwia uczenie się otoczenia i zaufania do drugiego człowieka. Czynniki mające wpływ na styl przywiązania są związane m.in. z doświadczeniem wyniesionym z rodziny, jakością systemu rodzinnego a także związane bezpośrednio z samym dzieckiem.
Przywiązanie to długotrwały, silny emocjonalnie i społeczny związek z konkretną osobą. Według Bowlby’ego: „stwierdzenie, iż dziecko jest przywiązane do kogoś oznacza tyle, iż ma ono silną skłonność do poszukiwania bliskości i kontaktu z tą konkretną osobą, zwłaszcza w pewnych szczególnych sytuacjach, miedzy innymi: gdy jest przestraszone, zmęczone lub chore (…)”. Prawidłowy rozwój więzi ma olbrzymie znaczenie dla relacji rodzinnych, ponieważ z czasem dochodzi do internalizacji doświadczeń z opiekunem i tworzą się prototypy dla późniejszych relacji z innymi osobami. Zasadnicze znaczenie dla tworzenia się więzi ma z jednej strony wyposażenie dziecka we wrodzone mechanizmy takie jak: płacz, ssanie, odruch przywierania czy zdolność skupiania wzroku. Z drugiej, ważne są odpowiedzi jakie dziecko dostaje z otoczenia. Dziecko musi otrzymywać odpowiedź od swojego opiekuna na sygnały jakie samo wysyła. Dlatego opiekun musi być uważny i przede wszystkim adekwatny dla sygnałów jakie wysyła dziecko. Kluczowym elementem dla rozwoju przywiązania jest więc jakość relacji pomiędzy dzieckiem i opiekunem.
Więzi spełniają bardzo ważne funkcje biologiczne i psychologiczne człowieka. Pierwsze mają na celu zwiększenie szansy na przeżycie czy zapewnienie ochrony. A drugie zapewnienie bezpieczeństwa - dzieci pozostają bowiem w pobliżu osób mogących je chronić i ostrzegać. Z tej perspektywy bardzo ważne znaczenie dla realizacji tych funkcji mogą mieć utrata matki, ojca czy stałego opiekuna. Taka strata może mieć negatywny wpływ na rozwój małego dziecka. Co ważne ludzie posiadają mechanizmy biologiczne, które regulują tworzenie się przywiązania i dążenie do bliskości. Istotną rolę odgrywa tu tzw. imprinting, czyli wdrukowanie w świadomość człowieka obiektu znaczącego. Styl przywiązania odgrywa znaczącą role w sytuacji gdy dziecko poszukuje bliskości osoby znaczącej np. w sytuacji pojawienia się bodźców powodujących wzrost percepcji zagrożenia (np. ciemność) lub
w sytuacji separacji z osobą znaczącą. Wyżej wymienione czynniki motywują dziecko do aktywnego kontaktu z osoba znaczącą, która zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa.
Jakie w tym kontekście mamy wzorce przywiązania? Pierwszy to wzór bezpieczny bazujący na wysokiej wrażliwości opiekuna i relacji pozbawionej lęku z którejkolwiek ze stron. Drugi to wzór ambiwalentno-lękowy, gdzie dziecko doświadcza niepewności co do tego czy opiekun będzie dostępny, responsywny i przewidywalny. Natomiast wzór lękowo-unikający to taki, w którym m.in. opiekun dziecka aktywnie odrzuca lub karze próby nawiązania kontaktu przez dziecko.
Trzeba pamiętać, że świat dziecka adoptowanego zwykle różni się od świata rodziców adopcyjnych. Sama miłość, choć to warunek konieczny, może nie wystarczyć aby odnieść sukces wychowawczy. Zawodna może okazać się też intuicja, bowiem w świecie dziecka obciążonego traumą odrzucenia, zaniedbaniem emocjonalnym i fizycznym, przemocą przestaje ona funkcjonować.
Ważną kwestią z perspektywy rodzicowi adopcyjnych jest ich uwrażliwienie na fakt iż znaczącymi czynnikami dla nawiązania się prawidłowych relacji są predyspozycje dziecka w postaci jego cech indywidualnych (np. wysoka samoocena, poczucie skuteczności, towarzyskość, talenty), czynniki rodzinne osób przyspasabiających (np. spójność rodziny, zgodność, bliskie relacje między członkami rodziny) oraz czynniki zewnętrzne (dobre i bezpieczne sąsiedztwo, posiadanie mentora, uczęszczanie do sprawnie funkcjonującej szkoły).
Często rodzice adopcyjni stają się bezradni wobec zaskakujących i niezrozumiałych zachowań adoptowanych dzieci. W takim wypadku bardzo przydatna jest wiedza o świecie dziecka, o mechanizmach rządzących w jego świecie i o trudnościach związanych z adaptacją do nowych warunków. Dziecku w wyrażaniu potrzeb emocjonalnych pomóc może m.in terapia przez zabawę, szczególnie w obecności głównych opiekunów. W zabawie z dzieckiem opiekunowie mogą stać się bardziej wyczuleni na problemy z jakimi mierzy się dziecko i jednocześnie ono może wyrażać swoje potrzeby zależności, w bezpieczny dla niego sposób.
Kilka czynników wydaje się szczególnie ważnych w budowaniu nowej relacji Te czynniki to: danie dziecku poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji i wrażliwość i uważność na potrzeby powierzonego dziecka. Gdy rodzice zapewnią je dziecku może ono doświadczyć zdrowej zależności i poczuć więź z nowa rodziną.
Oprócz tak oczywistych zachowań jak dostępność opiekuna, trafne odczytywanie i reagowanie na sygnały, prawdziwość i autentyczność relacji, uregulowanie trybu życia, rozwój umiejętności społecznych i nabycie przez dziecko umiejętności relaksowania się w bezpiecznym domu, bardzo ważne są akceptacja dziecka z wszystkimi jego problemami, współdziałanie z dzieckiem przy zaspokajaniu jego potrzeb, dawanie dziecku swobody przy wymianie doświadczeń i stymulowaniu rozwoju oraz uznanie praw dziecka na poszczególnych etapach tego rozwoju. A przede wszystkim uważne słuchanie zamiast rozwiązywanie problemu za osobę oczekującą wsparcia jaką jest dziecko. Pomoc w taki sposób, aby dziecko samo odkryło, jak chce i może rozwiązać swój problem.
Monika Bereśniewicz
psycholog
Pomorski Ośrodek Adopcyjny w Gdańsku