Regulacje prawne w Polsce
Prawne ramy dotyczące dawstwa gamet i zarodków w Polsce są określone przede wszystkim w ustawie o leczeniu niepłodności z 2015 roku. Ustawa ta, choć kluczowa, jest wynikiem kompromisu między różnymi środowiskami i od momentu uchwalenia niewiele się zmieniła, co powoduje problemy z dostosowaniem przepisów do dynamicznych zmian w medycynie i technologii. Wpływ na regulacje mają także inne akty prawne, takie jak:
- Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta
- Kodeks rodzinny i opiekuńczy
a także akty takie jak:
- Konstytucja RP
- Europejska Konwencja Praw Człowieka
- Karta Praw Podstawowych UE
- Konwencja z Oviedo (stosowana posiłkowo, mimo braku ratyfikacji przez Polskę)
Wybrane problemy prawne dotyczące dawstwa
Macierzyństwo i ojcostwo
- Matką dziecka jest kobieta, która je urodziła, co eliminuje konieczność uznawania macierzyństwa przez urzędy stanu cywilnego, nawet w razie korzystania przez pacjentów z komórki dawczyni.
- Ojcostwo w przypadku dawstwa nasienia musi być uznane w urzędzie stanu cywilnego, jeśli para nie jest w związku małżeńskim.
- Oświadczenie o uznaniu ojcostwa jest skuteczne, jeśli dziecko urodzi się w wyniku procedury wspomaganej prokreacji w ciągu dwóch lat od dnia złożenia oświadczenia.
Liczba dzieci z jednej puli gamet
- Ustawa ogranicza liczbę dzieci urodzonych z komórek jednego dawcy do maksymalnie 10. Dotyczy to wszystkich dzieci, niezależnie od liczby rodzin, w których się urodziły. Ograniczenie to nie dotyczy komórek rozrodczych pobieranych w dawstwie partnerskim.
Wycofanie zgody przez dawcę
- Dawca może wycofać zgodę na użycie swoich komórek w formie pisemnej i w obecności pracownika banku komórek, ale tylko do momentu rozpoczęcia procesu tworzenia zarodków.
Przeniesienie zarodka na wypadek wycofania zgody przez pacjenta
- W przypadku braku zgody męża lub dawcy komórek rozrodczych pobranych w celu dawstwa partnerskiego, z których utworzono zarodek, na przeniesienie zarodka, zezwolenie na przeniesienie może wydać sąd opiekuńczy.
Okres przechowywania zarodków
- Umowy na przechowywanie zarodków zawiera się na czas do 20 lat. Po upływie tego czasu zarodki są przekazywane do dawstwa zarodków, co budzi wątpliwości etyczne i prawne. Ośrodki leczenia mogą wskazywać krótsze terminy przechowywania zarodków, stąd ważna jest ich weryfikacja w tym aspekcie.
Anonimowość dawstwa
- Dawstwo gamet i zarodków w Polsce jest anonimowe, co oznacza brak możliwości kontaktu biorców lub dzieci z dawcami.
Problemy praktyczne
Brak spójności interpretacyjnej
- Dostrzec można na rynku praktyki, które odbiegają od standardu wyznaczonego przez ustawę o leczeniu niepłodności. Należy do nich m.in. udostępnianie zdjęć dawców, która to praktyka z uwagi na przyjęty w Polsce model anonimowego dawstwa nie powinna mieć miejsca.
Ryzyko nadużyć
- Nie istnieje skuteczny system rejestrowania i weryfikacji dawców, co pozwala na potencjalne nadużycia, np. zgłaszanie się tego samego dawcy w wielu krajach.
Międzynarodowe aspekty prawne
Anonimowość a prawa dziecka
- W krajach, gdzie dawstwo anonimowe zostało zniesione, wskazuje się, że dzieci mają prawo do poznania swoich korzeni genetycznych z uwagi na to, że jest to bardzo istotne prawo każdego z nas. Istnieje ryzyko, że w przyszłości dojdzie do wprowadzenia takich zmian systemowych, które wprowadzą model hybrydowy dawstwa lub skupią się na dawstwie jawnym. Część osób wyraża pogląd, że dawstwo anonimowe może stanowić naruszenie praw człowieka.
Deanonimizacja dawstwa
- W niektórych krajach procesy sądowe doprowadziły do deanonimizacji dawców. Chociaż polskie prawo obecnie na to nie pozwala, presja międzynarodowa mogłaby wpłynąć na zmiany legislacyjne w tym zakresie.
Rekomendacje i postulaty
- Zmiany w ustawie o leczeniu niepłodności – dostosowanie przepisów do współczesnych realiów medycznych i społecznych, w szczególności wyeliminowanie przymusowego dawstwa zarodków po 20 latach od dnia przekazania ich do banku komórek rozrodczych i zarodków.
- Edukacja prawna pacjentów i personelu medycznego.
- Rozwój międzynarodowej współpracy w zakresie regulacji dotyczących dawstwa gamet i zarodków.
- Debata publiczna nad jawnością dawstwa – uwzględnienie argumentów za i przeciw w kontekście praw dziecka oraz etyki.
Podsumowanie
Prawne aspekty dawstwa gamet i zarodków w Polsce są złożone i często niedostosowane do współczesnych wyzwań. Kluczowe znaczenie ma dostosowanie przepisów do dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości oraz zapewnienie pacjentom i specjalistom jasnych wytycznych. Zmiany legislacyjne, edukacja i debata publiczna mogą przyczynić się do stworzenia bardziej przejrzystego i sprawiedliwego systemu dla wszystkich zainteresowanych stron.
Autorką artykułu jest adw. dr Anna Wilińska-Zelek - Adwokatka Roku, członkini Komisji Praw Człowieka NRA, wyróżniona przez Forbes Women jako jedna z najwybitniejszych prawniczek w biznesie, która od lat współpracuje z naszym Stowarzyszeniem.
Artykuł edukacyjny powstał dzięki wsparciu Autorką artykułu jest adw. dr Anna Wilińska-Zelek - Adwokatka Roku, członkini Komisji Praw Człowieka NRA, wyróżniona przez Forbes Women jako jedna z najwybitniejszych prawniczek w biznesie, która od lat współpracuje z naszym Stowarzyszeniem.
Materiał edukacyjny powstał dzięki wsparciu:
